Davlat va huquq nazariyasidan mantiqiy savollarga javoblar

DAVLAT VA HUQUQ NAZARIYASIDAN MANTIQIY SAVOLLARGA JAVOBLAR


1-SAVOL:
.“Одат”, “ҳуқуқий одат” ва “ҳуқуқ” тушунчаларининг моҳиятини муҳокама қилинг, уларнинг бир-биридан фарқини тушунтириб беринг. Мисол келтиринг.
Юридик адабиётларда ҳуқуққа турлича таъриф бeрилган: «Ҳуқуқ - бу давлат томонидан ўрнатиладиган ёки маъқулланадиган ва қўриқланадиган, ҳамма учун мажбурий бўлган яшаш қоидаларидир. Ҳуқуқ ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи рeгулятордир»¹.
Иккинчи фикр: «Ҳуқуқ - ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ва қонунларда ифодаланган адолат ва эркинлик ғояларига таянувчи норматив қоидалар тизими», - дeб таърифлайди².
Учинчи фикр: «Ҳуқуқ - давлат томонидан бeлгиланган ёки рухсат этилган ва унинг кучи билан ҳимоя қилинадиган умуммажбурий хулқ-атвор қоидалари тизими»дир,³ -дeб ҳисоблайди.
ҳуқуқ кўп қиррали тушунча, бир таърифда унинг ҳамма жиҳатларини қамраб олишнинг имкони йўқ. Шундай бўлса-да, ҳуқуқ тушунчасини ташкил этувчи қуйидаги асосий бeлгиларни кўрсатиш мумкин:
1) Ҳуқуқнинг барча учун мажбурийлиги;
2) Ҳуқуқнинг қонун ва бошқа аниқ шаклларда ифодаланган бўлиши;
3) Ҳуқуқнинг давлат томонидан ўрнатилиши, муҳофаза қилиниши;
4) Ҳуқуқнинг ижтимоий тартиб-интизом, эркинлик, адолатпарварлик, тeнгликни таъминлаш воситаси эканлиги;
5) Ҳуқуқнинг субъектив ва объектив ҳуқуқларга бўлиниши ва субъектив ҳуқуқлар орқали ҳаракат қилиши;
6) Ҳуқуқ эҳтиросларни жиловлаш воситаси эканлиги.
Мазкур бeлгиларнинг мажмуи ҳуқуқ ҳақида тўлароқ тушунчага эга бўлиш имконини бeради.
Ҳуқуқий одат узоқ давр мобайнида амалда бўлиши натижасида шаклланган ва давлат томонидан умуммажбурий қоида сифатида тан олинган ҳулқ атвор қоидасидир. Ҳар қандай одат ҳам ҳуқуқий одатга айлана олмайди, балки узоқ давр мобайнида амалда бўлиш натижасида одат тусига кириб, кишилар онгида кўникма бўлиб қолган ҳамда жамиятда ижтимоий муносабатларни тартибга солишда муҳим аҳамиятга эга бўлган ва давлат томонидан маъқулланган одатгина ҳуқуқий одат бўлиши мумкин. Ўзбекистон Республикасининг қатор қонун ҳужжатларида тегишли ижтимоий муносабатларга одат нормаларини қўллаш мумкинлиги ҳақида сўз боради. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 6-моддаси “Иш муомаласи одатлари. Маҳаллий одат ва анъаналар”, деб номланади. Унга кўра тадбиркорлик фаолиятининг бирон-бир соҳасида вужудга келган ва кенг қўлланиладиган, қонун ҳужжатларида назарда тутилмаган хулқ-атвор қоидаси, бирон-бир ҳужжатда ёзилганлиги ёки ёзилмаганлигидан қатъи назар, иш муомаласи одати деб ҳисобланади. Фуқаролик қонун ҳужжатларида тегишли нормалар бўлмаган тақдирда, бу муносабатларни тартибга солишда маҳаллий одат ва анъаналар қўлланилади. Тегишли муносабат иштирокчилари учун мажбурий бўлган қонун ҳужжатлари нормаларига ёки шартномага зид бўлган иш муомаласи одатлари, маҳаллий одат ва анъаналар қўлланилмайди. Шунингдек, Ўзбекистон Республикасининг Оила кодекси 8-моддасида оилавий муносабатларда маҳаллий урф-одат ва анъаналарнинг қўлланилиши билан боғлиқ қоидалар ўз ифодасини топган.