Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

alia
so‘zi har satrda yoki satr 
osha, g o ho esa 
uzvli
shaklda (alla-yo alia, allo-o, huy-yo iarzida) 
takrorlanaveradi. G ohida uzvli shakli to ‘rtlik yo uchlikdan keyin 
n a q а г о t vazifasini o ‘tab, allaning ekspressivligini ta ’minlagan. 
Alla
so 'z i birgina satrda — h am boshida, ham so‘ngida; ikkilikda — 
birinchi satm ing boshida va ikkinchi satming oxirida takror qo‘llanib, 
kom pozitsion qoliplovchi uzv vazifasini ham bajargan.
0 ‘zbek allalari xalq etnografiyasi va etnopedagogikasi asoslarini 
o ‘rganishda qim m atli m aterial hisoblanadi. Ularda bolaga daxldor 
qator rasm -rusum lar ifoda etilgan. Binobarin, o‘zbekallalarini mavzu 
m ohiyatiga ko‘ra avaylovchi, maishiy, tarixiy, hajviy va yig‘i-yo‘qlov 
singari ichki ko‘rinishlari mavjud. Qolaversa, ulam i paydo bo‘lish 
tarixi nuq tay i nazaridan a n ’anaviy va zam onaviy turlarga b o ‘lib 
o ‘rganish m um kin.
A llalar ijrochiligi va ijodkorligi o ‘tm ishda ancha faol edi, Sho‘ro 
davrida bu jarayon passivlashdi. Buning sababini onalarning ishlab 
chiqarishda erkaklar bilan teng qatnashayotganliklari va bu holat 
bolalar tarbiyasining ilk bosqichidayoq ijtimoiy xarakter kasb etib 
borayotganligi bilan izohlash mumkin.
A ytim -o lq ish la r
erkalovchi motivdagi rasm -rusum q o ‘shiqlari 
b o ‘lib, aksariyati, asosan, bolalarning beshik davriga oid turli-tum an 
m arosim larda ijro etiladi: chaqaloq besh va to ‘qqiz kunga to ‘lganda, 
ilk bo r c h o ‘miltirilganda, beshikka birinchi marta va har gal bog‘lanib, 
y a n a o c h ib o lin g a n d a , ilk b o r o ta -o n a s i va q a rin d o sh la rig a
tanishtirilganda, ilk tishi yorilganida, birinchi marta mustaqil o‘tirganida, 
oyoq bosganida, toy-toylaganida, yangi kiyim kiygizilganda, ilk bor

---

ovqatlantirilganda, qizaloq sochini ilk bor yuvib-taraganda, tirnog‘i 
ilk bor olinganda, o‘g‘il bolaning sochi birinchi m arta qirqilganda, 
bola sh a ’niga isiriq tutatilganda, xullas, shunday rasm -rusum larning 
har biri mazmuniga yarasha aytim-olqishlar mavjud. Bulaming m a’lum 
qismi ijtimoiy taraqqiyot tufayli so‘na boshlagan b o ‘lsa-da. m a’lum 
qismi xalq a n ’analarining poetik uzvi sifatida ham on yashamoqda, 
aytaylik, bolalaming yangi kiyim kiyishiga oid aytim -olqish ijtimoiy 
m unosabatlardagi o ‘zgarishlar ta ’sirida transform atsiyaga uchrab, 
tu g‘ilgan kunini nishonlash jarayonida bolaga yangi kiyim kiydirish 
qutloviga aylangan:
San bir yillik, 
Yana: Yoqasi moyli b o ‘lsin,
M an ming yillik. 
Etagi loyli b o ‘lsin.
Kiya-kiya to ‘zdiraylik, 
Mayli bir yilda to ‘zsin,
D ugonalarim dan o ‘zdiraylik. 
0 ‘zi-chi, ming yil kulsin.
Bu xildagi aytim-olqishlar ijrosidagi o ‘ziga xoslik shundaki, ulami 
aw al bolaga kiyim kiydiradigan kishining o ‘zi aytib, so‘ngra o ‘sha 
boladan takrorlash talab qilinadi. Yangi kiyim kiyayotgan bola shu 
talabga muvofiq takror ijro etadi.
Erkalama
va 
ovutmachoqlar
ham
suyish qo'shiqlarining
bir- 
biridan farq qiluvchi janrlari sanaladi. 
Ovutmachoqlar
kichkintoylar 
g‘ashlanganda, baqirib-chaqirib yig‘laganda, betoqatligi oshganda 
ovutish zaruriyatining ehtiyojga aylanishi oqibatida yuzaga kelsa, 
erkalamalar uchun esa kayfiyatning ko‘tarinkiligi m uhim rol o ‘ynaydi. 
Erkalamalar 
mehr xurujidan
tug‘iluvchi badihalardir. Ovutmachoqlar 
vaziyat
taqozosi tufayli ehtiyojga aylansa, erkalam alar 
kayfiyat
ta q o zo si tufayli ehtiyojga ay lan ad i. O v u tm a ch o q lard a ijrochi 
kayfiyatining qay holatdaligi aham iyatsiz. Erkalam alarda ijrochi 
kayfiyatining xushligi, ko‘tarinkiligi m uhim ; xafalikda, ehtiroslar 
sovugan paytda bolani erkalash mayli tug‘ilmaydi. Bolani erkalash 
uchun kayfiyat behad chog‘ bo‘lm og‘i shart. Ekstaz holat erkalamalar 
ja n r tabiatini belgilovchi yetakchi xususiyatdir. Erkalam alarning 
a k s a riy a ti «О.... shugina» y o k i t o ‘p p a - to ‘g ‘ri « S hu g in a» va 
«Shuginagina» so‘zlari bilan boshlanib, ko‘pincha 4 yoki 6, ayrim 
hollardagina 
10 va undan ortiq satrdan iborat b o ‘ladi. Bunday 
cheklanishning asosiy sababi — m ehr xurujining ch o ‘ziluvchanlik 
darajasiga, aniqrog‘i, uzoq cho‘zila olmasligidan iborat psixologik holat 
bilan bog‘liq. Chunki m ehr xuruji soniyaviy b o ‘lib, tezda pasayishi 
tabiiy. Binobarin, erkalama hajm an m ehr xurujining nechog'lik kuch

---

va c h o ‘ziluvchanlikda nam oyon b o ‘lishi oqibatidir.