Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

)
gup, tez aytish, chandish, topishm oq janrlari ana shunday poetik 
vazifalarga ega.
G uld ur-gu plar
o ‘zb ek b o lalari rep ertu arid a keng tarq a lg an
m a’naviy o ‘yin. U bolalar oldiga gapirmaslikni, jim turish shartini 
q o ‘yadi.
D im -dim -dim , 
Yana: M ushuk o ‘ldi,
0 ‘raga sichqon ko‘m dim . 
D um i qoldi.
G apirganing og‘ziga 
Kim gapirsa,
Bir shapaloq urdim . 
Uni yeydi.
G u l d u r - g u p l a r b o la la r g a s o ‘z n in g q u d r a t i n i , in s o n iy
m unosabatlardagi m as“ ulligini, so‘z va ish (harakat) uyg‘unligini 
idrok yetishlariga k o ‘m aklashad i, eng m uh im i, b ard o sh lilik k a 
o ‘rgatadi, irodalarini toblantiradi.
Tez aytishlar
vositasida bolalar ona tilidagi tovushlar va so'zlam i 
ravon, bu rro, o ch iq talaffu z etishni, tov ush lar o h an g d o rlig in i, 
so‘zlam ing nozik m a ’no tovlanishlarini his va idrok qilish, anglash 
ham da ilg'ab olishni m ashq qiladilar. Shu m a’noda te z aytishlar 
tovush va so‘zlar ustidagi m antiqiy poetik mashqlar hisoblanadi.
Tez aytishlar n u tq tovushlari alteratsiyasiga asoslangan folklor 
jan ri b o ‘lib, o ‘xshash tovushli so‘zlar yoki so‘z birikm alarining bir 
nafasda shiddatli aytilishi jarayonida u yoki bu tovush, u yoki bu 
so‘z talafTuzida chalg‘ish yo tutilish natijasida voqe bo‘luvchi m a’no 
o ‘zgarishi negizida yuzaga keladi:
«N am anganda usta M usa puch pistafurush bor ekan. 0 ‘sha usta 
Musa puch pistafurushning oltm ish uch pud puch pistasi bor ekan. 
Oltm ish uch pud p u ch pistasi b o ‘lsa ham , o ‘sha usta Musa puch 
pistafurush, oltm ish u ch pud puch pistasi bo‘lmasa h a m , o ‘sha usta 
M usa puch pistafurush».
Tez aytishda savdodagi qalloblikni fosh etish, yetakchi motiv: 
pistaning puchligini t a ’kidlovchi «p»va «ch» tovushlari-alteratsiya 
asosi, tez aytish u ch u n m uddao husni-m otivni ifodalovchi vositaga 
aylangan, alteratsiya, rivojiga turtki beruvchi o ‘zak ham shu iborada. 
M uddao husni, aslini olganda, ham she’riy, ham nasriy te z aytishlarda 
tugun vazifasini o ‘taydi. U lar motivnigina emas, qaysi tovushni 
alteratsiyaga solishni, qay so‘zni takrorlashni belgilovchi vosita sifatida 
so‘z yoki birikm a shaklida nam oyon bo'ladi:
Qishda kishmish pishmasm ish,

---

Pishsa kishmish qishmasmish.
Chustda usta Tursunmatning uchta tustovug‘i bor. 0 ‘sha uchta 
tustovuq Chustdagi usta Tursunmatning uchta tustovug‘imi yoki o ‘sha 
Chustdagi usta Tursunmatning uchta tusdagi tustovug‘imi?
Dastlabki tez aytishda «kishmish» so‘zi m uddao husni b o ‘lib. 
«sh» undoshining alteratsiyasiga zam in yaratgan va qish fasliga oid 
m a ’lum otni tashigan. Keyingisida «uchta tustovuq» birikm asi — 
m uddao husni: «ch, t, s» undoshlari alteratsiyasi shu negizda hosil 
qilingan. Bu ibora vositasida lu tf san’ati yuzaga keltirilib, dastlab 
tustovuqlar miqdori, uchtaligi anglashilsa, keyin tovuqlar rangi uch 
tusdaligiga ishora qilinadi. Tovushlar alteratsiyasi tez aytish ijrochisiga 
shu nozik m a’noni ilg‘ashiga xalal yetkazadi, natijada chalg‘ish hosil 
qilinadi. Tez aytishlar shu xildagi rang-barang tovush alteratsiyalari. 
om onim lar, omofonlar, omograflar, paronim lar va taftalogiyalarga 
asoslangan m a’no tovlanishlari bilan pedagoglar va bolalar e ’tiborini 
qozonib kelmoqda.
Chandishlar
ham keng tarqalgan m a’naviy o‘yinlardan, ular so‘zda 
laqillatish, chandib olish hisobiga, «g‘aflatdagi» harifni hushyor 
torttirish, shu asosda so‘zga, so‘z m a’nosiga, ohangiga nisbatan sezgirlik 
reaksiyasini uyg‘otish hamda so‘z ohangidan hoziijavoblikka shaylash 
m aqsadini ko‘zlaydi. Chandishlar so‘z o ‘yini sifatida, M .N .M elnikov 
to ‘g‘ri ta ’kidlaganidek, «bolalaming nim anidir bajara olmaydigan, 
nim anidir bilmaydigan yoki zarur bo‘lganda o ‘zini tuta olmaydigan 
tenqurlaridan quvonib kulishlari vositasi» bo‘Iib xizm at qiladi97.
Chandishlarning dialog shakli q a t’iy bo‘lib, ikki bola ishtirokida 
am alga oshadi. U lar o ‘ziga xos ilm oqdor va seijilo so‘z musobaqasi 
hisoblanib, bolalaming so‘zda bir-birlarini tutishi, chandishi asosida 
y u z a g a k e la d i, ularga s o ‘z n in g x il m a - x i l o h a n g va m a ’no 
tovlanishlarini kashf etishga, o ‘zlashtirishlariga yo‘l ochadi.
0 ‘zbek bolalari repertuarida sun ’iy va tabiiy dialogdan iborat 
chandishlar, aldanmachoq hamda qistirma chandishlar keng tarqalgan.