Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

ritm tuyg'usim
tarbiyalashda sanamalarga 
teng kelolmaydi.
C horiam alar ham , cheklashm achoqlar ham, sanam alar h am o ‘yin 
folkloriga m ansub m ustaqil po etik janrlar b o ‘lib, asosan, o ‘yin 
m uqaddim alari vazifasini bajaradilar. Shu poetik muqaddim alarsiz 
bolalam ing talay o ‘yinlari g‘oyat g‘arib tuyulardi, binobarin, bular 
o ‘yinlar zavq-u sururini t a ’m inlagan va ayni ch oq da bolalarda 
hayotsevariik tuyg‘usini shakllantirgan m a’naviy vositalardir.
Bolalar hatto o ‘yinni tugatib uy-uylariga tarqalajagini h am qo'shiqqa 
solib e ’lon qiladilar:
Uy-uyingga, 
Yana: Aldab-aldab boplandi,
Katta to ‘yingga, 
Boplandi-yu, toblandi.
Bir xo‘rozim bor, 
Bolldi, men ko‘p o ‘ynadim ,
Qaysi biringga! 
0 ‘yindan chiqib ketdim .
hayqirib aytiladigan bunday badihalar 
tarqalmachoqlar
deb yuritiladi.
Shu xildagi poetik boshlam a va tugallamalari borligidan o ‘yinlar 
bolalar folklorining serzavq tarkibiy qismiga aylangan, ular bolalaming 
voqelikni dram atik tarzda ifodalash shakli, aniqrog‘i, bolalar xalq 
d ram asin in g ku rtagi h iso b lanad i. 0 ‘yinning m uhim xususiyati 
shundaki, unda bolalar ayni choqda ham ijrochi, ham tom oshabin 
rolini o ‘taydi. Aksaran o‘yinlar muqallid asosida qurilgan. U lar Yanush 
Korchak ta ’kidlaganidek: «bolaning stixiyasigina bo‘lib qolm ay, unga 
ozm i- ko‘pm i tashabbuskorlik k o ‘rsatish uchun im kon beradigan 
birdan-bir sohadir. Faqat o ‘yinlardagina bola o'zini m a’lum darajada 
mustaqil his qiladi»96. 0 ‘yinlar bolalar faoliyatini shakllantirishning 
ilk vositalari hisoblanadi. B inobarin. o ‘yin b o la lam i m ehnatga

---

o ‘rgatadigan, yashash uchun kurashishga tayyorlaydigan mashqlar. 
Bolalar uchun o ‘ynash hayot taqazosigina em as, balki ifodasi ham. 
0 ‘yin orqali bolalar o ‘zlari yashayotgan olamni idrok etadilar va 
anglab boradilar. « 0 ‘yin, - M .Gorkiy haqli ravishda ta ’kidlaganidek,
— b o la la m in g o 'z l a r i y a sh a y d ig a n va k e y in c h a lik o ‘z la r i 
o ‘zgartiradigan dunyoni anglash yo‘llaridir.» Bolalar o ‘ynab turib 
ham jism onan chiniqishadi, ham m a ’naviy, ham axloqiy saboq 
olishadi, ham o ‘zlarida intizom tuyg‘usini shakllantirishadi. Bolalar 
o ‘yin folklorining etnopedagogik m ohiyati m ana Shunda.
Bolalar xalq o ‘yinlarida amaliy pedagogika, san’at va jism oniy 
tarbiya asoslari chatishib ketgan. Shunga qaram ay, ularning m a’lum 
qismi so‘z asosidagina qurilgan. Shu xususiyatiga ko‘ra ulami 
harakatli
о ‘yin la r
va 
m a ’naviy (s o ‘z) o ‘yinlari
tarzida ikki guruhga ajratish 
mumkin.
Harakatli o'yinlarda birorpredm et (o‘yinchoq) yoki so‘z (qo‘shiq) 
hal qiluvchi rol o ‘ynaydi, ular butun o ‘yinni boshqaruvchi vosita 
vazifasini bajaradi. «Chillik» o ‘yinida chillikdasta va chillik, «Danak 
yashirish» o ‘yinida danak — harakatni boshqaruvchi predmet, shularsiz 
o ‘yin voqe bo'lm aydi. «Oq terakm i, k o ‘k terak?», «Boy xotin», 
«Mehmonmisiz?» va boshqa talay o ‘yinlarda so‘z (qo‘shiq) harakatni 
boshqaruvchi vositaga aylangan. C h u n o n ch i, «M ehm onm isiz?» 
o‘yinida 2 ta qiz bola qatnashadi. Shartga ko‘ra, birovi ikkala qo‘lining 
kaftlarini ochgan holda o ‘rtog‘i tom on uzatib turadi. Ikkinchisi esa: 
Jub a-ju ba, 
Sochi mayda,
A ni tuba. 
Q o'li belida,
T o g ‘da lola 
Voy q o ‘lim-ey,
Bir qiz bola, 
Voy belim-ey,
Ko‘ chaga chiqing, 
O m onm isiz, esonmisiz?
Bir qiz kelyapti. 
Bugun bizga m ehm onm isiz? —
deb tugatishi zahoti chaqqonlik bilan dugonasining ochiq q o ‘li 
kaftlariga o ‘z qo‘li kaftlarini urib tekkizib qochadi. Shunda qizning 
qo‘Iini tuta olsa yoki belgilangan marragacha quva turib o ‘rtog‘ini 
tuta bilsa, o ‘yin galini olib, endi u qo‘shiqni takrorlashi lozim b o ‘ladi. 
Bordi-yu tuta olmasa, yana o‘zi qo‘lini cho'zganicha ochib turaveradi.
M a’naviy (so‘z) o ‘yinlarida so‘zning o ‘zi bosh rolni o ‘ynaydi. 
Bunda so ‘z m a’n o sin i tuyish, so ‘z o h an g in i his qilish, s o ‘zda 
yashiringan m a’n o n i belgilar ifodasi yordam ida topish, so'zdagi 
tovushlar garmoniyasini ilg‘ash, tovushning so‘zda m a'noni farqlovchi

---

m ohiyatni idrok etish m ashqlari m uhim ahamiyat kasb etadi. G uldur-