Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

Folklor
— 
so ‘z satt ’aim ing boshlang'ich namunasi
bo‘lib, u behad 
qadim iy so‘z san’ati sanaladi, unda uzoq o ‘tm ishda yashagan ibtidoiy 
ajdodlarimizning hali yozuvni bilmagan zamonlardagi turish-turmushi, 
dunyoqarashi va e ’tiqo di, kurash va m ag‘lubiyatlari ifodalangan. 
Folklorda tasvirlangan voqelik vaqt (zamon) e’tiboriga ko‘ra o ‘tmishga 
daxldor, undagi u yoki bu ja n r tabiatida, til xususiyatlarida b uning 
izlarini ko‘rish m um kin. «Xalq poeziyasining qaysi b ir yodgorligi 
xususida o ‘ylab k o ‘rm ang, uning zam irida diniy-hayotiy yoki diniy- 
m arosim , uy-xo‘jaIik yoki «xalqaro siyosiy g‘oya» yarqirab turishini 
ta 'k id la r ekan, E.V.Anichkov folklorda ifodalangan poetik obrazlar 
genetik asosi o ‘sha qadim iy e ’tiq o d lard an suv ichishini nazard a 
tu tg an .1 V .M .M iller esa xalq ijodiyotiga «xalqshunoslikning tarkibiy 
qism i»2 sifatida q arab , u ning xalq rasm -ru su m larini ifodalagan 
etnografik m ohiyatini ta'kidlaydi. Folklorning betakror so‘z s a n ’ati 
sifatidagi m ohiyati xalq turm u sh in i ifodalaganligi tufayli etnografiya 
bilan, xalq ruhiyati va e ’tiqodiy qarashlarini aks ettirib ruhshunoslik 
va d in tarixi bilan, xalq axloqiy qarashlarini ifodalab tarbiyashunoslik 
bilan, musiqa, raqs va harakatlarga omuxtaligi bois san’atshunoslik 
bilan va nihoyat jonli so ‘zlashuv tilida yaratilganligi sababli tilshunoslik 
fanlari bilan singishganligida nam oyon bo‘ladi. Bu uning kobp vazifali 
hodisaligini ta ’m inlagan om ildir.
F olklor asarlari jo n li ijro jarayonidagina yashaydi. U ning ayrim
jan rla rid a so‘z va kuy om uxtaligi yetakchi b o is a . ayrim larida sahna

---

san’ati unsurlari ustun turadi. Bu hoi folklor asarlariga 
sinkretiklik
xususiyatini baxsh etgan. Folklor nam unalari ijrosi xilma-xil san’at 
turlariga xos unsurlarni o ‘zida m ujassam lashtirgan. U ning talay 
nam unalari so‘z va kuy uyg‘unligida ijro etiladi. C h u nonchi, doston 
va term alarni do‘mbira jo ‘rligida kuylash a n ’anaviy b o ‘lsa, qo‘shiq 
dutor, childirm a jo ’rligida kuylanadi. Aksariyat folklor asarlarida so‘z 
yetakchi o ‘rinni egallaydi. Ertak, afsona, naql, rivoyat, latifa, maqol 
va topishm oq janrlari shunday xarakterga ega. Xalq ertaklarida, xalq 
dramasida harakat va mimika m uhim qim m at kasb etadi. Biroq 
ko‘pgina asarlar ijrosida kuy g‘oyaviy-badiiy m azm unni ifodalashda 
bir qadar qim m at kasb etsa-da, baribir so‘z m azm unini ochuvchi 
asosiy vosita b o ‘lib qolaveradi. Bu folkloming so‘z san ’ati sifatidagi 
mohiyatini to ‘la -to kkis tasdiqlaydi.
Xalq
—folklom ing ijodkori.
Folklor qabila, urug‘, elat, xalq yoki 
millatning maflcurasi va psixologiyasini aks ettiradi. U ning paydo 
b o klishida hal qiluvchi rol o ‘ynaydi. Boshda ijod g‘ayrishuuriy holda 
b o ‘Igan. Ijodkor g‘ayriixtiyoriy tarzda m ohiyatni tushunm agan holda 
ijod etar edi. C hunonchi. ovchi cho‘qqida hayvon rasm ini beixtiyor 
chizar yoki uni qanday qilib ov qilganligini urug‘doshlariga aytib 
bera turib, badiiy obraz yaratilayotganligini o ‘zi anglam as edi. Shu 
asnoda am aliy mulohazalar zam irida «san’at asari» tu g ‘ilardi: rasm 
ovchiga yo‘l ko‘rsatar, raqs qushlar va hayvonlar harakatini takrorlash 
asosida ko‘rinm asdan ularga yaqinlashish yo‘li vazifasini bajarsa, 
q o ‘shiq m ehnat jarayonining ritm ik regulyatori — sozlovchisi edi. 
Ibtidoiy jam iyatda folklor hayot bilan mustaqil kurash vositasiga 
aylanib shakllandi. Qoyalardagi tasvirlar, bolta va boshqa m ehnat 
qurollari qadimiy ajdodlarim izning tabiiy tuyg‘ularini shakllantira 
bordi, hayvonlardan farqli o ‘laroq, badiiy ijod qilish iqtidorini uyg‘ota 
boshladi, ulardagi m a’naviy kuchning q o ‘pol am aliy ehtiyojlar 
asirligidan qutulishiga ko‘maklashdi. Albatta, eng qadim iy m ehnat 
quroli - boltaning ixtirosi hali san’atning ifodasi b o ia olm as, lekin 
ibtidoiy inson unda o ‘z «ijodiyoti»ni k o ‘rib, q a n o a t tu y g ‘usini 
kechirdi.
Asta-sekinlik bunday takrorlash va takomillashtirish ehtiyojga aylana 
bordi. Endi insonga boltaga dasta yasash kamlik qilar, shuning uchun 
o‘sha dastaning qulay bo‘lishi zarurligini anglab yetdi. Natijada mehnat 
qurolining ko‘rkam va qulayligi uchun kurash estetik tafakkur rivojiga 
turtki bera bordi. Odamlar endi mehnat qurollariga turli-tum an rasmlar

---

chizadigan bo'ldilar. Boshda ovchi qanday ov qilganligini dalillardan 
chekinm ay hikoya qilgan b o ‘lsa, bora-bora shu hikoyasiga o ‘z hayotiy 
tajribalarini q o ‘shgan holda, hayot epizodlarini bir-biriga solishtirgan 
holda, ko‘rgan-kechirganlari bilan boyitilgan holda xayoliga erk berib 
ifodalaydigan bo‘ldi. Xayolga erk berish zamirida ibtidoiy odamda 
estetik tu y g ‘u shakllana bo rdi, go'zallikni tushunish va anglash 
teranlashdi va shular zam inida xalq og‘zaki ijodiyotining dastlabki 
nam unalari yuzaga keldi. Shunga qaramay, M .Gorkiy uqtirganidek: 
«Kishilar juda qadimgi davrdayoq orzu qilganlar. Faeton, Dedal va 
uning o ‘g‘li Ikar ham da «uchar gilam» haqidagi afsonalar shundan 
dalolat beradi. Odamlar yerda tez harakat qilishni o ‘iganganlar; daryoga 
uning oqim idan ham tez suzish istagi eshkak va yelkanni ixtiro qilishga 
olib keldi, uzoqdan turib dushm an yoki maxluqni yo‘q qilishga intilish 
esa palaxmon va kamonlaming vujudga kelishiga sababchibo‘ldi. Insonlar 
bir kechada juda ko‘p mato to ‘qishni, eng yaxshi turar joy, hattoki 
qasr, ya’ni dushm an hamlasiga chidash bera oladigan mustahkam 
q o ‘rg‘on qurishni xayol qildilar. Bu yo‘lda ular qadim iy mehnat 
qurollaridan charxni va mato to ‘qish uchun ibtidoiy dastgohni yaratdilar 
ham da dono Vasilisa haqidagi ertakni ijod etdilar».3 Shu zaylda mehnat 
jarayoni, ijtim oiy taraqqiyot tufayli mehnatning turli tarmoqlarga 
taqsimlanishi esa, o ‘z navbatida, so‘z san’atini ham shaklan, ham 
m azm unan xilma-xil xarakter kasb etishini ta'minladi. Aytaylik, og‘zaki 
so‘z san’ati paydo bo‘lishi jarayonida odam so‘zning magik (ilohiy, 
sehrli) qudratiga sig‘inar, shu asosda o ‘z xatti-harakatlarini belgilar va 
o ‘z m ehnatining samarasini baholar edi. Natijada so‘z marosim bilan 
bog‘lana boshladi, u yoki bu marosim mohiyatini ifoda etdi.
J a m iy a t ta r a q q iy o ti o ‘z g a rg a n sari ijtim o iy ta b a q a la n is h
c h u q u rla sh a b o rd i: xalq ikki ijtim o iy guruhga — h u k m ro n lik
m avqeyidagi xo‘jayinlar va ularga itoat qilishga m ahkum qilingan 
m eh n atkashlar toifalariga b o ‘lindi. Bu hoi m anfaatdorlik nuqtayi 
n aza rid an u la r o ‘rtasida m a ’lum ziddiyatlarni keltirib chiqardi. 
N atijada folklorda zolim lardan norozilik, zolim kuchlarga nafrat 
m otivlari paydo b o ‘la boshladi. M azlum om m a hayot haqidagi 
tushunchalarini, ijtimoiy-siyosiy, tarixiy-falsafiy, badiiy-estetik, diniy- 
axloqiy qarashlarini ifoda etish bilan folklor asarlarining g‘oyaviy 
m azm undorlik jih atid an xalqchilligini ta ’minladi.