motivlar, yangi obrazlar hisobiga to ‘lishib, ularning mavsum-marosim
poeziyasida barqarorlashgan namunalari sanaladi. Totemistik e’tiqod
qoldiqlari bolalaming hasharotlarga munosabatiga daxldor hukmlagichlarida
ravshanroq ko‘rinadi. C hunonchi, bolalar orasida beshiktervatami
ko‘rganda uning vositasida fol ochish an’anasi mavjud:
Beshiktervatar,
beshiktervatar,
,
Salim a xolam nim a tu g‘adi?
Beshiktervatar o‘ng oyog‘ini ko‘tarsa, o ‘g‘il, chap oyog‘ini ko‘tarsa,
qiz tu g ‘ilishiga yo‘yishadi.
Erta pishar xalili uzum xol tashlaganda xonqizi, tillaqo‘ng‘iz
hasharotlari ko‘payadi. Bolalar orasida Xalilipazak, Hasanak nomlari
b ilan h am yuritiladigan xonqizi sirtida nuqtasim on oq xolchalar
!
borligidan unga xol deb h am murojaat qilinadi:
Xol, xol, xol,
O tang o ‘ldi,
O nang o ‘ldi,
Borib xabar
Olmaysanmi?
Rivoyatga ko‘ra, xonqizi aslida podsho qizi b o ‘lgan-u,
qashshoq
c h o ‘p onni sevganidan g‘azablangan otasi uni: «Iloyi qumursqaga
aylan!» deya q a rg ‘ag an em ish . Q arg 'ish tu tib . u h ash aro tg a
aylanganm ish. Xonqizi deyilishi shundan qolganmish. Tillaqo‘ng‘iz,
kaltakesak, chum oli, ilonga m urojaat tarzidagi hukm lagichlarda
totem istik qarashlar saqlangan. Qarg‘a, m usicha, bedana, to ‘rg‘ay,
q ald irg ‘och, laylak va b o sh qa qushlarga
oid hukm lagichlarning
m a 'lu m qismida totem izm ta ’siri b ir qadar sezilsa-da, taqlidiy so‘zlar
faolligida to ‘qilgan qism ida bu ta ’sir tam om an so‘ngan. Taqlidiy
s o ‘zlar hukm lagichlarda asosiy poetik yuklamani bajaradi:
— Qurvaqajon, vaq-vaqa,
K.o‘zing nega bundaqa?
— Bugun o ‘sma q o ‘ym adim ,
Shuning uchun shundaqa.
Taqlidiy so‘zlar yordamida yaratilgan hukmlagichlarning ko‘pchiligi
to tem izm aqidalaridan xoli b o ‘lib, bevosita bolalar dunyoqarashini,
voqelikka hayratom uz m unosabatlarini, idrok va zavqlaridagi o‘ziga
xosliklam i aks ettiradi.
U m u m a n , y alin c h o q la r b o lalam in g
tab iat bilan yuzm a-yuz
m uloqotda b o ‘lishlariga y o ‘l ochgan bo‘lsa, hukm lagichlar hayvonot
olam i bilan m unosabatlarini ta ’m inlagan, shu asosda bolalarda
hayotsevarlik fazilatlarini shakllantiruvchi ekologik va estetik-axloqiy
sh u u r tarbiyalangan.
K .I.C hukovskiy yozganidek, k a tta la r «so‘z lar, tilsh u n o slik
formulalari» vositasida fikrlashsa, bolalar aksaran «narsalar,
olamning
k o ‘rim li predmetlari» vositasida fikr yuritadi. «U larning fikri ilk
bosqichda nuqul aniq obrazlar bilangina bog‘liq b o ‘ladi». Bevosita
bolalam ing o ‘z og‘zaki ijodiyotiga mansub q o ‘shiqlar va o ‘yinlar
a n a shu fazilatlari bilan ajralib tu rad i. U lar b o la lar kundalik
turniushining asosini tashkil etgan holda ularning m a'naviy olamini
h a m butun murakkabligi bilan aks ettiradi.
Bolalar ilk qo‘shig‘ini 2-5 yasharliklaridayoq to ‘qishadi.
Harakatga
o m u x ta zavqdan jilolangan bu q o ‘shiqlar
qiqillam alar
b o ‘lib,
kichkintoylaming ritmni his qilishlari zamirida shovqin solib aytishlari
negizida yuzaga kelgan. Bolalar ulg‘aygan sari hayotni teranroq anglay
boradilar. Bu hoi ularning maishiy qo‘shiqlari silsilasini tashkil etuvchi
to ‘rtliklari, aytishuvlari
va
katta qo shiqlarida
ifodalangan.
To'rtlik
bolalar ijodkorligida g‘oyat keng tarqalgan. Shaklan
ixchamligi, xilma-xil poetik niyatlarni ifodalashga qulayligi,
turli-
tu m an maqsadlarga muvofiqlashtirishga o ‘ngg‘ayligi, ommaviyligi
va ijro jarayonining serqirraligi sababli bolalar o ‘tm ishda ham, hozir
h am unga faol munosabatdadirlar. Ularda barcha yoshdagi bolalaming
qalb kechinm alari-orzu-um idlari, o ‘kinch-u alam lari,
quvonch-u
zavqlari, xullas, hayotga munosabatlari tarovatlanib turadi.
T o ‘rtlikIarda bolalar dun y oq arash in in g sh akllanish jaray o n i
ko‘zgudagidek tovlanib turadi. Ularda o‘zbek bolalarining o ‘tmishdagi
m ashaqqatli hayotiga oid m anzaralam i ham:
Etikcham ni bo‘yi bor,
Kiyay desam, juda tor.
Boyvachcha kunda kiyar,
K o ‘nasiga92 bizlar zor.
Ijtim oiy turm ush taraqqiyoti pillapoyalarining yaxlit panoramasini
ham ko‘rish mumkin:
U bog‘chada olicha,
B u bog‘chada olicha.
Q o ‘shiq kuylab o‘tadi
Q o ‘lida gul Xadicha.
Download
Do'stlaringiz bilan baham: 
