Ctzbekiston respubl1kasi oliy va o rta m axsus ta 'lim vazirl1g I

7-mavzu, 2-jadval

---

P
e
rs
o
n
a
il
a
ri
P
e
rs
o
n
a
il
a
ri

---

7-mavzu, 5-jadval

---

8-MAVZU: 0 ‘ZBEK BOLALAR FOLKLORI
Rcja:
1. Bolalar folklorining tabiati, ijtim oiy-estetik ahamiyati.
2. Alla janri tabiati.
3. Aytim-olqishlarning janriy tabiati.
4. Erkalama va ovutmachoq janrlari.
5. Yalinchoqlar va hukmlagichlar.
6. Maishiy qo‘shiqlar-to‘rtlik va aytishuvlar.
7. Tegishmachoq va m asxaralam alar — bolalar hajviy lirikasi 
namunalari.
8. 0 ‘y in f o l'k lo r i t a b ia ti va ta r k ib i ( c h o r la m a l a r , 
cheklashmachoqlar, sanamalar, tarqalm achoqlar).
9. M a’naviy o ‘yin!ar (tez aytish, chandish, guldur-gup va yashirin 
tilning ma'naviy-axloqiy mohiyati).
0 ‘zbek folklori va folklorshunosligini bolalar og'zaki ijodisiz 
tasaw ur qilish qiyin. G archi bolalar og‘zaki ijodi um um folklorning 
tarkibiy qismi sanalsa-da, faqat o ‘zigagina xos xususiyatlarga ham
ega. Bu hoi uni alohida hodisa sifatida ajratib o ‘rganishni ehtiyojga 
aylantira bordi.
Bolalar folklori kichkintoylar olami bilan kattalar dunyosining 
uyg‘unlashuvi oqibatida yuzaga kelgan o ‘yinlar, qo‘shiqlar va muzikali 
poetik janrlaming butun bir tizimi tarzida tarkib topgan. Uni yaratishda 
kattalar ham , bolalar ham baravar hissa q o ‘shishgan.
Kattalar bolalarni erkalash poeziyasini yaratishganki, alia, aytim - 
olqish, erkalama, ovutmachoq, qiziqmachoq va qaytarmachoq singari 
erkalash motiviga limmo-lim janrlar tizim i onalik folklori tarzida 
xarakterlanadi. Bunday de-yilishining sababi shundaki, bu janrlarga 
mansub asarlarning ijodkorligi va ijrochiligida onalar bosh rolni

---

o ‘ynashadi. Shu xususiyatiga ko‘ra G.S.Vinogradov, N.P.Andreev, 
V .I.C hicherov va S.G .L azutinlar erkalash poeziyasini bolalar folklori 
tarkibiga kiritmaydilar. A m m o shu narsa ayonki, erkalash bolalami 
ardoqlashdan iborat m ushtarak motiv bo‘lib, uni faqat turli yoshdagi 
bolalargagina kuylash m um kin, u bolalami tarbiyalash maqsadinigina 
ko'zlaydi. Bu — erkalash poeziyasining bosh vazifasi. V.P.Anikin, 
E .V .P om eranseva, V.A.Vasilenko va M .N .M elnikovlar shunday 
v a zifad o sh lik x u su siy atig a k o ‘ra erkalash p o eziy asin i b o la lar 
folklorining tarkibiy qismi sifatida xarakterlaydilar. Bu g‘oyat to ‘g‘ri 
nuqtayi nazardir. Z otan, xuddi shu genetik asosga tayangan holda 
kattalar bolalarga m o ‘ljallab maxsus badiiy adabiyot yaratdilar. Bu 
h o d isa bolalar adabiyoti deb yuritiladi. B inobarin, kattalarning 
bolalarga atab to ‘qigan allalari, aytim-olqishlari, ovutmachoqlari, 
qiziqm achoq va qaytarm achoqlari bolalar folklori tarkibiga kiritilishi 
va tahlil qilinishi ilmiy jih atd an asosli hisoblanadi.
ALLALAR ijtim oiy-estetik qimmatiga ko‘ra ikki vazifani bajaradi: 
birinchisi-bolalam i uxlatish; L.Z. Budakov «Turk-tatar so‘zlarining 
qiyosiy lug‘atida» (1869) «alia» so‘zining chig‘atoycha ekanligini 
ta ’kidlar ekan, dastlab u «allala» shaklida bo‘iib, boshning orqasi, 
y a’ni ensani anglatishini qayd etgan. Chindan ham chalqanchasiga 
yotganda boshning orqasi yostiqda bosilib, shu holda uxlanadi. 
C haqaloq beshikka, belanchakka faqat bosh orqasi — allasi bilan 
chalqanchasiga c h o ‘zilib uxlaydi. Shu vazifasidan kelib chiqib, bola 
nutqida 
allala
so‘zi 
alia
shakliga o ‘zgargan va uyquga chorlovchilik 
m ohiyatini kasb etgan. Aslida «alia» so‘zi bolani allalab-ovutib, 
avaylab uxlatishni anglata borgan. Xffif— yoshini to ‘ldira boshlagan 
chaqaloq nutqida «uxlayman» m a’nosini anglatadi. Uyqu chaqirmoq, 
uxlatm oq asosiy vazifasiga aylangan qo‘shiq turini ajratuvchi m a’nosi 
bilan istilohiy mohiyat kasb etgan. Bunday qo‘shiqlarda allalab ovutish 
yoki oyutib uxlatish kuylash jarayonida amalga oshiriladi. Aliening 
ikkinchi vazifasi-tarbiyaviy-estetik mohiyati ana shundadir. Bu uning 
em otsional ta'sirchanligidan kelib chiquvchi xususiyati b o ‘lib, bolani 
kuy ogkushida hayot bilan tanishtirish, ohanglar vositasida hayot 
m a ’n o s in i a n g la sh ig a y o ‘l o ch ish , shu z ay ld a e ste tik d id in i 
shakllantirish va o ‘stirish maqsadiga qaratilganligidir. Abu Ali ibn 
Sino allaning shu xususiyatini ming yil ilgariyoq payqab, shunday 
yozgan edi: «...bolaning mijozini kuchaytirm oq uch un unga ikki 
narsani q o ‘llam oq kerak. Biri, bolani sekin-asta tebratish, ikkinchisi,

---

uni uxlatish uchun aytish odat b o ‘Iib qolgan musiqa va allalashdir. 
Shu ikkisini qabul qitish m iqdoriga qarab bolaning tanasi bilan 
badantarbiyaga va ruhi bilan m usiqaga b o ‘lgan is te ’dodi hosil 
qilinadi.»82
Allalar, odatda, bolalaming emizikli davrida — ular to uch yoshini 
to ‘ldirgunlarigacha aytiladi. Ularning bolalaming ana shu yoshi bilan 
bog‘lanishi qat’iy bo‘lib, beshik q o ‘shig‘i sifatida xarakterlanishiga 
yo‘l ochgan. U lam i ona suti bilan bog‘lab «sutda qorilgan va mehrga 
yo‘g‘rilgan qo'shiq» deyishlari sababi shunda. Allalar onalarning 
minglab avlodidan bir-biriga o ‘tib, sayqal topib, onalik m ehrini, 
arm onini uzluksiz silsilaviylikda ifodalab kelyapti. U larning bu qadar 
uzoq zam onlar yashovchanligi sababi, A.Vetuxov t a ’kidlashicha, 
a llala rd a onalik qalbining, ay o llik m a h zu n lig in in g b arq urib 
turishidadir.10 Xuddi shu xususiyati tufayli allalar nafaqat bolalarga. 
hatto kattalarga ham yoqimliligini, qolaversa, h ar bir xonadonda 
kuylanishini, xush ko‘rilishini ta ’minlagan.
A llaning qacho n paydo b o ‘lgani o ‘zbek folklorshunosligida 
hozircha aniqlangani yo‘q, am m o uning qanday m a’naviy ehtiyoj 
tufayli yuzaga kelganini A.Vetuxov shunday izohlaydi: «Ona o ‘zining 
tug‘ma sezgirligi bilan bola u ch u n faqat q o ‘shiq kerakligini 
tinchlantiruvchi, yorqin va m onoton q o ‘shiq kerakligini angladi. Shu 
zaylda alia shakli yuzaga keldi. CVsha onalik sezgilari allalarning 
qanday mazmunga ega b o iish in i aytib turdilar: unda onalik qalbida 
qanday ko‘tarinkiIik bolsa, hammasi bor».K4 M .N.M elnikov shu fikrga 
qo‘shilgani holda allalami onalar dunyosisiz, sezgilarsiz, tashvishlarisiz 
tasavvur etib b o ‘lmasligini, barchasi, A.Vetuxov ifodalaganidek, 
instinktiv tug‘ma sezgirlik tarzida em as, balki ming yillar davomida 
yashagan onalar necha-necha avlodlarining hayotiy tajribalari sifatida, 
ularning qanchadan-qancha yanglishuvlari, ajralishlari, kuyinishlaridan 
tug‘ilgan achchiq saboqlar sifatida «ijtimoiy tajribalar, ijtimoiy ong 
mahsuli»85 bo‘lib yuzaga kelganini ta'kidlaydi. A.M .Gorkiy e’tiroficha, 
allalar ona-shoira bilan ishchi-tarbiyachining bir siymoda birlashgan 
v aq tid a asl, o ‘lm as po eziya sifa tid a h am m a a d a b iy o tla rn in g
boshlang‘ichi bo‘lib vujudga kelganlar. Shu m a’noda h ar bir xalqda 
allaning tarixi o ‘sha xalq bolalar folklorining tarixi sanalishi mumkin.
Allalar faqat kuylanadi. U lam i shunchaki aytish, deklomatsiya 
qilish mumkin emas. M onoton ohang o ‘zbek allalari uchun mushtarak 
xususiyatdir. Biroq m onoton ohang onaning ijro paytidagi holati va

---

kayfiyati bilan chuqur bog‘liq. O na kayfiyati chog‘ kezlarda allaning 
m o noton ohangida xush yoquvchi mayin yumshoqlik mayli sezilib 
tursa, xafaligida, iztirob chekayotganida m a’yiis tortuvchi xazinlikka 
moyil b o ‘ladi. H ar ikkala holatda ham shu m onoton ohang bola 
ruhiga t a ’sir etadi, qalbiga orom bag‘ishlaydi, uni elitadi. Birinchi 
holatda bolaning serzavq b o ‘lib o ‘sishiga zamin hozirlasa, ikkinchi 
ho latd a u n in g ruhan m a ’yuslashuviga asos solinadiki, bu bola 
ulg‘ayganda xarakterida o ‘z asoratini, albatta, qoldiradi.
Bola uchun