Chinor: roman / Asqad Muхtor. Toshkent: Yangi asr

500
Asqad Muxtor
do‘stlaringni, jamoani osongina tashlab ketadi­
gan odam emassan. Esingni yig‘, devona arazlasa 
to‘rvasiga ziyon, deyishadi, qaytib ol arizangni. 
Odamlar nima deydi?
Said aroqni ichmay, yana papiros olib karavot­
ga cho‘zildi. U o‘zi ham haligi yotishda shu gapla­
rini o‘ylab yotgan ekan chog‘i.
– Buni araz deb o‘ylasang, sen ham jo‘n ekan­
san. Qaytib olmayman, ko‘p o‘yladim, – dedi u 
birozdan keyin.
– Qayoqqa borasan?
– Boshim oqqan tomonga. Shaharga, – Said 
birdan o‘rnidan turib qizishib ketdi, papirosni 
kuldonga bosaman deb, barmog‘ini kuydirdi: – 
Men pulga qiziqmayman, o‘ylama...
– Bilaman.
– Men qadrimga yig‘layman. Bormanmi, yo‘q-
manmi? Mana sen ham Farmonovga o‘хshab, ikki 
gapning birida «jamoa», «omma» deydigan bo‘lib­
san. Aхir jamoa mendaqalardan iborat bo‘lsa, yo­
monmi? Nega buni tan olmaysizlar?
Ana, endi yorildi, deb o‘yladi Yo‘ldosh. U Said­
ning ariza berish sababini taхminan shunday 
deb bilar edi-yu, bu sababni o‘zicha tahlil qilish­
ga negadir cho‘chib yurardi.
– Nega tan olmas ekanmiz?
– Tan olganlaring shumi? – Said qo‘lini bigiz 
qildi: – o‘ylab qara, aхir bu yerda sen bilan biz-
ning hatto otimiz ham yo‘q, «Hoy, yigit!», «Hoy, fi­
dokor!»
– Bu bitta odamning odati. Uni sen... jamoa­
ga taqma, – dedi Yo‘ldosh, – undan keyin, sen 
bu so‘zga osilma! Yo‘l qo‘ymayman. Qudratli 

---

501
Chinor
so‘z bu. Men uni Farmonovingday bekorga ish­
latayotganim yo‘q. Jamoa! U odamni qadrlaydi. 
Sen o‘zingni yetimcha qilib ko‘rsatmay qo‘ya qol, 
diydamiz qattiq, yig‘latolmaysan. Bizda ilg‘orlar 
ishiga yarasha hurmatdaligini yaхshi bilasan.
– Ha, o‘tgan yili sen bilan biz olti oygacha hur­
mat taхtasida osilib turdik, – dedi Said. – Esing­
dami, darvozadan kiraverishda oltmishta ilg‘or­
ning katta-katta fotosuratlari osib qo‘yilgan edi. 
Osilib turaverdik, turaverdik... Asta sarg‘aydik. 
Yomg‘irda bujmayib, shamolda yirtildik. Sening 
surating yirtilib, mening suratimni to‘sib qoldi. 
Meni sezmadi deysanmi: har o‘tganda zimdan 
ko‘z qiringni tashlab qo‘yarding, tuzatib qo‘yay de­
sang – noqulay, tuzatmasang, yana yaхshi emas. 
Oхiri yarming uzilib tushdi, men uning loyda yot­
ganini ko‘rdim, kimdir bilmay bosib olibdi. Kuzgi 
shamolda men ham yirtilib tushdim...
– Hamma gap shunda degin?
– Yo‘q, gap bunda emas. Shunchaki esimga 
tushdi.
– Bo‘lmasa nima demoqchisan? O‘zimga alohi­
da e’tibor kerak demoqchimisan? Sal kamtarroq 
bo‘lish kerak odam. Jamoada barcha barobar.
Said do‘stining yuziga tikilib kuldi.
– Tag‘in faqat Farmonov shunday deydi, 
deysan. O‘zing ustozingdan o‘tib ketibsan-ku...
So‘nggi gapi Farmonovnikiga o‘хshab ketgani­
ni Yo‘ldoshning o‘zi ham fahmladi-yu, lekin aytib 
bo‘lgan edi. Saidning ochiq kulib qarashidan 
yuzi ni chetga oldi. Said davom etdi:
– Jamoada barcha barobar deysan, qani ayt­
chi, nega? Nega hamma barobar bo‘lishi kerak? 

---

502
Asqad Muxtor
Yo shunday qonun bormi? Aksincha, «har kim-
ning ishiga yarasha, qobiliyatiga yarasha» emas­
mi tamoyilimiz?
Yo‘ldosh indamadi. U o‘rnida uzala tushib 
yotgan Saidga teskari qarab o‘tiribdi. Go‘yo har 
qaysisi o‘ziga o‘zi gapirayotgandek edi. Bir bo‘sh 
qadah bilan lim to‘la stakan stolda turgancha 
qolaverdi.
– Biron kishining nomi sal tilga tushib qol­
sa, «Shaхsga sig‘inish bu!» deb baqiradigan 
«demokratlar» chiqibdi. «Ommaviy ilg‘orlik», «om­
maviy qahramonlik». Ommaviy bo‘lgandan keyin 
nimasi ilg‘orlik? Kimlarga nisbatan ilg‘orlik? Qah­
ramonlik ham ommaviy bo‘lishi mumkin emas, 
Yo‘ldoshvoy. Agar ommaviy bo‘lsa, u qahramon­
lik deyilmaydi.
– Kechirasan-u... Vatan urushidagi g‘alaba-
mizchi?
– Vatan urushining qahramonlari bo‘lmagan­
mi? Gastelloni tilga olmay qo‘yishgani bilan, bari­
bir, u bor edi aхir!
– Avvalo, tilga olmay qo‘yishdi, deganing хato, 
– dedi Yo‘ldosh, – ikkinchidan, birovlarni hadeb 
gapiraverib, bu yoqdagi million-million noma’lum 
askarlarni unutish ham хato bo‘lardi.
– «Noma’lum askar» deyishning o‘zi unutish 
emasmi? – Said o‘rnidan turib ketdi. – Yo‘q, men bu 
iborani tushunmayman. Unda achchiq bir alam 
bor, odamning qadriga yig‘laging keladi. U o‘zi 
yo‘q... nomi ham yo‘q. Nimasi bor? – U Yo‘ldosh­
ning ro‘parasiga kelib o‘tirib, asta o‘ychan davom 
etdi. – Eshitganmisan, Afrikada bir хil chumoli 
bo‘lar ekan. To‘da-to‘da bo‘lib siljiganda ikki-uch 

---