Буюк Дедактика

Миямизнинг идрок этиш қобилияти худонинг каромотидир. 11.Кичкинагина мияни неча миллионлаб образларни идрок эта оладиган қилиб яратган худонинг қудратига тан беришимиз керак. Чунки ҳар биримиз (айниқса, илм-фан аҳллари) шунча йиллар давомида қанча-канча нарсани кўрганмиз, эшитганмиз, ўқиганмиз, еганмиз, тажрибада ўтказиб, фикр юритганмиз, ҳаётда зарур (керак) бўлгани учун уларни эслаб қолганмиз, бўларнинг ҳаммаси, албатта, мияда сақланади; булар қачонлардир кўрилган, эшитилган, китобда ўқилган ва ҳоказо нарсаларнинг образларидир, мияда тўпланган бу образларнинг сони миллион-миллионлардан ҳам ортиқ ва улар чексиз равишда кўп айиб боради, чунки биз ҳар куни кандайдир бирор янгиликни (янги нарсани) кўрамиз, эшитамиз, ўқиймиз, текшириб биламиз ва хакозо.
Лекин шуларнинг ҳаммаси мияга сиғади. Бу, худойтаоллонинг каромати, ақл бовар қилмайдиган донолик-ку! Соломон (Сулаймон) ҳамма дарёлар денгизга бориб қуйилаётганини, денгиз эса тўлиб-тошиб кетмаётганини кўриб, ҳайратда қолган эди (Эккл., 1,7). Миямизнинг тубсиз эканлиги кимни ажаблантирмайди, ахир у ҳамма нарсани ўз ичига сиғдиради ва қайта тиклай олади, лекин ҳеч қачон тўлиб-тошиб кетмайди, камайиб ҳам қолмайди! Шундай қилиб, инсон ақли аслида ташқи оламдан ҳам буюкроқдир, чунки бирор нарсани ўз ичига жойлаштирадиган буюм жойлашадиган нарсадан каттароқ бўлиши зарур.
Ақл-ойнадир. 12. Ниҳоят, инсон ақлини кўз ёки ойнага такқослаш жуда ўринли бўлур эди. Чунки оина олдига нимани қўйсак ҳам ва қуйилган буюм қанақа шаклда ва рангда бўлишидан қатъй назар, унинг аниқ тасвири акс этади. Албатта буюмни қоронғи вақтда ойна қаршисига қўйиш, ёки ойнанинг орқа томонига қўйиш бундан мустаснодир, ёки буюм ойнадан ҳаддан ташқари ўзоқ жойга қўйилса, ёки буюмни хиралаштириб, ойнада акс этишига халақит берилса, ёки хиралаштирилса — албатта бундай пайтлардаги тасвир аниқ (яхши) чиқмайди. Аммо бу ерда гап табиий равишда ойдинда, буюм ойна олдига тўғри қўйилган ҳолат ҳақида бораётир. Маълумки, бирор буюмни кўриш учун кўзни мажбуран очиш ва қарашга ҳеч бир зарурият йўқ, чунки ўз табиатан, ўз-ўзидан ёруғликка қараб очилади (интилади) ва ҳамма нарсани кўради (фақат кўзга кўриниб турган буюмлар жуда кўплик қилиб, идрокни хиралаштириб қўймаса, бўлгани), лекин кўз, хеч қачон кўриб тўймайди.Худди шунга ўхшаш ақл (онгимиз) ҳам оламдаги нарсаларни билишга муштоқ бўлиб туради, онгимиз, табиатан, ўзи ҳамма нарсани сезиш, идрок қилиш, хотирада сақлаб қолишга мойил; кўп нарсани бирдан ўргатиб қуйилмаса ёки нарсалар кетма-кет ва изчиллик билан ид­рок этилса, у ҳеч қачон толиқмайди.