Буюк Дедактика

IV боб


АБАДИЙ ҲАЁТГА КЎРИЛАДИГАН ТАЙЁРГАРЛИК УЧ БОСКИЧДАН
ИБОРАТ: ЎЗИНИ ВА ТЕВАРАК-АТРОФДАГИ ОЛАМНИ БИЛИШ,
ЎЗ-ЎЗИНИ БОШҲАРИШ ВА ХУДОНИ ТАНИШ.


Инсоннинг асл мақсадидан келиб чиқадиган иккинчи Даражали мақсадлари қандай билиб олинади. 1. Шундай қилиб, инсоннинг асл мақсади ху­донинг марҳаматидан абадий баҳраманд бўлишдир. Бу ўткинчи дунёда яшашдан инсон­нинг мақсади нима эканлиги худо инсонни яратиш олдидан ўтказган илоҳий кенгашда айтган сўзларидан кўриниб турибди: «Инсонни, — деган эди худо, — ўзимизга ва ўз қиёфамизга ўхшатиб яратдик ва у денгизда яшайдиган балиқларга ҳам, осмонда учадиган қушларга ҳам, ер юзидаги ҳамма ҳайвонларга ҳам хукмронлик қилсин». (Быт. II, 1, 26.)


¹ Инсоннинг ўзини ва теварак-атрофдаги оламни билишн, ўз ўзини бошҳариши ёки иккинчи параграфда айтилганидек «инсон бутун оламнинг бошҳаручиси» эканлиги худони таниш, шунингдек «у дунёга ҳозирлпк кўриш» ҳақидаги христианча-илоҳий таълимот билан ўзвий равишда боғлик эмас.


Инсонда уч хислат бор: 1)ақл-идрок, 2) Ўзини идрок этиш, 3) худони хушнид этиш. 2. Бундан кўриниб турибдики, инсон ер юзидаги ҳамма жониворлар орасида:

1. 
   Ақл эгасидир.
   
2. 
   Бошқа мавжудотларга Ҳукмронлик қилувчи мавжудотдир.
   

III. Яратувчисининг қиёфасини (образини) ва шод-хуррамлигини ифодаловчи мавжудотдир.
Инсоннинг бу учала хислати шундай бирлашиб кетганки, уларнинг бирортасидан ҳам воз кечиб бўлмайди, чунки ҳозирги ва келажак ҳаётнинг пойдевори шуларга асосланади.
Инсон ақл эгаси деганининг маъноси нима? 3. Ақлли мавжудот дейишимизнинг боиси шундаки, инсон ҳамма нарсани (оламни) текшириб ўрганади, нарсаларнинг ҳаммасига ном қўяди ва ҳисоблайди, яъни «Бытия китобида» айтил ганидек оламдаги ҳамма нарсаларна билиш, номларини айтиш ва тушуниш имкониятига эгадир. (11,19). Ёки С о л о м о н таъкидлаб кўрсатганидек «Дунёнинг тузилишини, табиий ходиса (офат) ларнинг ҳаракатини, вақтнинг бошланиши, охири ва ўртасини; куннинг ўзайиши, кисҳариши ва йил фаслларининг алмашинувини, йилларнинг такрорланиши ва юлдузларнинг ҳолатини; жониворларнинг табиати ва ваҳший ҳайвонларнинг хулқ-одатини; шамолнинг ҳаракати ва одамларнинг фикрини, ўсимликларнинг бир-биридан фарқи ва илдизларининг кучини; қисқача қилиб айтганда яшириниб ётган ва кўриниб турган нарсаларнинг хаммасини билиб олиши керак (Премудр., VII, 17 и пр.) Син Сихаров айтганидек на кичик на катта нарсаларнинг бирортасида ҳам бирор нарса ноаниқ бўлмаслиги учун касб-ҳунарни ўрганиш ва нутқ маданиятини эгаллаб олиш лозим» (Сир., V, 18). Аслини олганда ҳамма нарсанинг тузилиши (асослари)ни тушунган тақдирдагина инсон— ақл эгасидир, деган номга муносиб бўла олади.