Буюк Дедактика

2. Бу дунё инсон учун парваришхона, ниҳолхона, мактабдир, холос. 3. Бу дунёдаги нарса ва ҳодисаларнинг қайси бирига бирига қараманг, улар инсоннинг (тўғилиб) кўпайиши, овқатланиши, фаолият (кўрсатиши) учун яратилганини кўрамиз.Фаришталарнинг ҳаммасини бир дақиқада яратгани сингари, барча кишиларни бирданига яратишни худо лозим кўрмай, эр билан хотинни яратди, уларга куч-кувват ва туғишиб кўпайиш имкониятини берди. Кишиларнинг (инсоннинг) секин-аста туғилиб кўп айтиши учун етарли вақт зарур эди; бунинг учун бир неча минг йил берилди. Лекин шу даврда олам тартибсиз, жимжит ва қоронғи бўлмасин деб худо осмонни кенгайтирди, унда қуёш, ой ва юлдузларни яратди, уларга доира бўйича айланиб, соатлар, кунлар, ойлар ва йилларни ўлчашни топширди. Сўнгра, инсоннинг жисмоний мавжудот сифатида нафас олиб, ҳаракат қилиб яшашига макон, ўсиши учун озиқ-овқат, яланғоч қолмаслиги учун кийим-кечак зарурлигини назарда тўтиб, ер юзини кенгайтирди, ер атрофини ҳаво билан ўради, қор-ёмғир ва Дарсларни (сувни) яратди, бир амаллаб тирикчилик ўтказииш учунгина эмас, балки инсон нозу неъматлардан баҳраманд бўлсин деб ҳар хил ўсимликлар ўстириш ва ҳайвонларни парвариш килишни буюрди. Бинобарин, худо инсонни ўзига ўхшатиб ярат­гани, унга ақл-идрок ато қилгани учун, ақл-идрокнинг ўсишига сабаб бўлсин деб айрим жониворларни бир қанча турларга бўлди. Кўриниб турган олам худонинг буюк қудрати, донолиги, марҳаматининг кўзгуси бўлиб кўринсин ва ундаги нарсаларни кўрган сайин инсон уни яратган тангрига тан бериб, уни танишга интилсин, унга меҳр-муҳаббати орта борсин деб, тубсиз мангулик ичида бёкиниб ётган, кўзга кўринмайдиган пухталик гўзаллик жозибадорлик ҳамма жойда мавжуд нарсалар ва жониворларда намоён бўлди ва уларни сезиш, кўриш, ейиш имконияти яратилди. Шундай қилиб, бу дунё биз ўсиб улғаядиган парваришхона, ниҳолхона, мактабдан бошқа нарса эмас. Демак бу дунёдан ташқарида бизни камолотга эриштирадиган қандайдир макон бор; бу мактабнинг тайёрлов босқичларини ўтагач, биз абадий академияга борамиз. Бўларнинг ростлигини ақл-идрокнинг ўзи айитиб турибди. Лекин бу нарса илохий ҳикматларда янада очиқ-кўрсатилган.