Buxoro davlat universiteti a. N. Murtazoyev texnik mexanika

7.1-rasm
(7.2) formula bilan topiladigan A va B nuqtalar vaziyati chekka boshlang’ich vaziyat yoki pastki boshlang’ich vaziyat deyiladi. (A,B). Krivoship OA va shatun AB lar bir to’g’ri chiziq ustiga tushganida mexanizmning oxirgi (nol) vaziyatiga erishiladi va quyidagicha topiladi.
OB₆=AB+OA (7.3)
(7.2) va (7.3) formulalar yordamida topilgan OB va OB ning qiymatlarini sirkul yordamida, krivoship aylanish o’qi O dan, polzun B nuqtasining harakatlanishi ustma-ust yoki ystiga yoy chizib belgilaymiz. Mexanizm harakatini doimiy (ya’ni W=const) harakat deb olib, shatun A nuqtasining aylanma traektoriyasini chekka vaziyatdan boshlab (yoki yuqori chekka vaziyatidan) bir necha teng bo’laklarga (8,12,16,24,36 va hokazo) bo’lamiz.
OA radiusli aylanish A₀ nuqtadan boshlab 12 ta teng bo’lakka bo’ldik. Bunda A va A₀ lar va A₆ nuqtalarida to’g’ri keladi. B va B larni ham tegishlicha B₀ va B₆ deb belgilab olamiz. Mexanizm yangi vaziyatini tuzishga kirishishda zvenolar absolyut qattiq jism, ya’ni deformatsiyalanmaydi deb qaralib, krivoship (etakchi zveno) sekin-asta A₀ nuqtadan boshlab aylanish yo’nalishi tomon harakatlantiriladi. Agar A nuqta A₀ dan A₁ ga kelsa, tegishlicha B nuqta ham B₀ dan B₁ ga ko’chishi kerak. So’ngra A nuqta A₁ dan A₁,A₂,A₃,A₄ va nihoyat A₁₂ ga o’tadi. A nuqta bilan birga B nuqta ham B dan B₁,B₂,B₃,B₁₂ ga ko’chadi. Bu holatni topish uchun shatun uzunligi AB ni sirkul yordamida o’lchab olinadida A aylanada topilgan A₁,A₂,A₃,….A₁₂ nuqtalardan AB radiusga y-y o’qida yoylar chizib B nuqtaning B₁,B₂,….B₁₂ vaziyatlari belgilanadi. Shunday qilib, A nuqtaning o’z o’qi atrofida bir marta yuqoriga chiqib tushar ekan. (7.1-rasm).
Shunday qilib zveno nuqtalarining uch xil traektoriyasi bilan tanishib chiqdik. Bu traektoriyalar o’tilgan yo’l bo’lib, mexanizmlar qo’llanish sohasiga qarab har xil ish bajaradi. Masalan, avtomobilda ilashish mexanizmi pedalning 10-15 mm ga yoy bo’ylab siljish natijasida dvigatel mashinani harakatga keltiruvchi transmissiyadan ajratadi. Yana bir misol mashina benzonasosi diagrammasining 2-3 mm li chiziqli harakati bakdan benzinni o’tkazib beradi.
3.Mexanizmlar kinematikasini diagrammalar yordami bilan o’rganish, nuqta traektoriyasi bo’yicha tuzilgan yo’l diagrammasiga asoslanadi.
Zveno nuqtasining traektoriyasini topishda va yo’l diagrammasini tuzishda mexanizmning etakchi zvenosining tezligi doimiy deb faraz qilinadi. Bu analitik usulida quyidagicha ifodalanadi, ya’ni

Demak, w -bir sekunddagi aylanish tezligi (s^-1), n-etakchi zvenoning bir minutdagi aylanish soni (ayl/min). Yo’l diagrammasini tuzish uchun, tekshirilishi kerak bo’lgan nuqtaning o’tgan yo’li o’lchagich yordamida o’lchanadi. So’ngra yo’l diagrammasining masshtabi quyidagi formula bilan hisoblanadi.
(7.4)
(4) formulaga binoan har bir vaziyatga tegishli ordinatalar topiladi. Masalan, birinchi vaziyat ordinatasi:
va h.k.
Vaqt masshtabi esa shu davrni koordinata o’qining tanlangan uzunlikdagi absissaga bo’lgan nisbatiga tengdir, ya’ni
(7.5)
Bu yerda K _s –vaqt masshtabi, m-absissa bo’ylab vaziyatlar oralig’i (mm), s- vaziyatlar soni.
Agarda mexanizmning etakchi zvenosi bir minutda necha marta aylansa, n ayl/min uning bir aylanish uchun ketgan vaqt (davr) quyidagicha topiladi:

Vaqt masshtabi esa quyidagicha bo’ladi:

Etakchi zvenolar harakati davriy bo’lgani uchun vaziyatlararo barcha nuqtalar bir xil vaqtda o’zgarmas bir xil masofani o’tadi deb qaraladi va koordinata o’qining absissasi ham etakchi zveno trayektoriyasini bo’lingan soniga bo’linadi. Bo’laklardan perpendikulyar yo’nalishda Y₁Y₂Y₃…..Y₁₂ lar ketma-ket qo’yiladi va ravon tutashtirilib yo’l diagrammasi hosil qilinadi.
Tezlik va tezlanish diagrammalari-yo’l diagrammasini bir yoki ikki marta grafikaviy diferensiallash yo’li bilan tuziladi. Nazariy mexanikadan ma’lumki, nuqtaning tezlik va tezlanishlari quyidagicha topiladi:
(7.7)
Bularni yo’l diagrammasiga qo’ysak, diagramma chizig’i nuqtasida absissaga parallel chiziq bilan kesishgan ordinata chizig’i oralig’ida uchburchak a b s ni hosil qiladi(7.2-rasm). Bunda ab oraliq dt ni sb ordinatalar farqi dS ni beradi. Chunki bu qiymatlar ikki vaziyat oralig’idan o’tgan elementlardan, yalpi yo’l va vaqtdan iboratdir.