Boshlang`ich sinflarda ta`lim-tarbiya jarayonini rivojlantirish

10 so`zni eslab qolish va uni qayta esga tushirish bo`yicha tadqiqot qarori

Qo`zg`atuvchi so`zlar

Ko’rsatishlar soni

10 soat yoki 30 daqiqadan keyin esga tushurilgan so`zlar

Tog`

Arra

Atirgul

Urug`

Dereza

Non

Pero

Ko`zoynak

Palto

Daryo

Aytilgan “Ortiqcha” so`zlar

Esga tushirilgan

5

5

7

10

8

Tajriba qarorida sinaluvchi «mustaqil» aytgan so`zlar ham qayd etiladi. Birinchi qayta esga tushurish bosqichi davomida «ortiqcha» so`zlarni va takrorlashlarni hisobga olgan holda esga tushiralayotgan so`zning tartib raqami bo`yicha necha marta takrorlanganligini hisoblash mumkin. Navbatdagi ko’rsatishlarda sinaluvchidan oldingi aytilgan so`zlarni ham hozirgi aytilgan so`zlarni ham qayta esga tushrish so’raladi, Tajriba o’tkazish uchun o’rtacha 5-7 daqiqa vaqt ketadi.
BEVOSITA ESDA QOLISH MYETODIKASI
Bevosita esda olib qolish metodikasi yordamida (L.N.Leontev. - 1928) faqatgina assotsiativ, mantiqiy xotirani emas, tafakkur xususiyatlarini ham aniqlash mumkin. Bu metodikani o’tkazishga oldindan tayyorlanish kerak. Tadqiqotchi sinaluvchi eslab qolishi uchun beriladigan 10-15 ta so`zlarni hamda 20-30 ta rasmli kartochkalar to’plamini tanlaydi. Rasmlar so`zlarni bevosita aks ettirmaydigan qilib, mustaqil tanlanish mumkin (quyidagi jadalga qarang).
5-7 yoshli bolalar uchun esda olib qolish metodikasida ishlatiladigan Qo`zg’ovchi material

Sinaluvchi eslab qolish uchun o’qib beriladigan so`zlar	Har xil bevositalik ifodalaydigan rasm
Tushlik ovqat, yorug`, qush, bog`, tun, o’qish, yo’l, tun, stul, dala, xato, o’rmon, sut, ot, sichqon	Non, krovat, pichoq, divan, olma, chana, daraxt, maktab binosi, shkaf, chiroq, idish, soat, sigir, ko`ylak, velosoped, qalam, mushuk, avtomobil, uycha, divan, samakat, aravacha, xaskash, qulipnoy

Katta boqcha yoshidagi ham kichik maktab yoshidagi bolalarni tekshirish uchun quyidagilar zarur: birinchi seriyada, ular har xil so`zlar va rasmlarni tanlashi zarur. Birinchi seriyada ular ancha aniq bo`lishi kerak, ikkinchi seriyada mavhumroq bo`lishi mumkin. Rasmlarning hajmi bir xil va bo`yalgan bo`lishi kerak.
Bolalarning maktabga chiqishidan oldin xotirasini tezda aniqlash maqsadida bu metodikaning L.N.Poperechnaya (1979) tomonidan o`zgartirilgan variantidan foydalanish mumkin. Uning mazmuni: qo`zg`atuvchi materialni o`zgartirish, hajmini qisqartirishdan iborat. Bunda 15 ta so`z va 25-30 rasm o’rniga 5 ta so`z va 16 ta rasmlar beriladi.
Tajribani boshlashdan oldin tadqiqotchi bola bilan birgalikda hamma rasmlarni qarab chiqadi, bolaga tushunarsiz rasmlarni tushuntirib beradi. So`ngra bolaga quyidagi ko’rsatma beriladi (quyidagi jadvalga qarang).
8-12 yoshli bolalar uchun bevosita esda olib qolish metodikasida ishlatiladigan qo`zg`ovchi material

Sinaluvchi eslab qolishi uchun o’qib beriladigan so`zlar	Har xil bevositalik ifodalaydigan rasmlar
Yomg`ir, janjal, uchrashuv, javob, yong`in, mehnat, ham o`yin, majlis, Kuch, ertalab, qo’shin, teatr, otryad, bayram	Bet-qo’l, yuvg`ich, ot, stul, bolta, telefon, daftar, lampochka, past, qalam, gul, belku‘rak, shashka, xaskash, daraxt, samalyot, uycha, stakan, oyna, tramvoy, stol, kalit, gulchechak

Bevosita eslab qolish uchun metodikasining o`zgartirilgan varianti uchun qo`zg`atuvchi material

Sinaluvchi eslab qolishi uchun o’qib beriladigan so`zlar	Har xil bevositalik ifodalaydigan rasmlar
Yong`in Yomg`ir Mehnat Xato Ham	Oshxona, asbob, maktab, asbob. Taroq, qo`yosh, globus, ko`za, xo’roz. Devor, bolalar, ishxona, ot, ko`cha. CHirog`i, botinka, soatlar, qalam. Zavod, trubalar, don, do’kon.

Hozir men sizlarga so`zlarni o’qib beraman, siz bo`lsangiz ularni yaxshiroq eslab qolish uchun ularga mos rasmlarni tanlaysiz. Bu rasmlar keyin so`zlarni qayta esga tushirishga yordam berishi zarur». Birinchi «yong`in» so`zi beriladi. Agar bola 15 soniya davomida ishga kirishmasa. U ko’rsatmani qanday tushunganligini aniqlash kerak. Ko’rsatma yana takrorlanadi. Agar 20-30 soniyadan keyin bola topshiriqni bajarishga kirishmasa, tadqiqotchi tushuntira boshlaydi: «Siz «yong`in» so`zini esga tushirishga yordam beradigan rasmli kartochkani tanlashingiz zarur. Qanday rasm yong`inni, tutun chiqayotganini eslatishini qarab chiqamiz. Mana masalan, bu erda zavod trubalari, tutun yuqoriga chiqayotgani tasvirlangan. Bu rasm sizga «yong`in» so`zini eslab qolishga yordam beradimi?». Bola tasdiqlab boshini silkitadi va qanday eslab qolish kerakligini tushunganligini aytadi. Tadqiqotchi, keyin so`zni aytadi, sinaluvchi bo`lsa-zarur kartochkani tanlaydi. Kartochkani tanlash uchun 30 soniyagacha vaqt beriladi. Ko`pgina bolalar tezroq tanlashadi. Har bir tanlashdan so`ng tadqiqotchi bolani nima uchun xuddi shu rasmni tanlaganligini, u aytilgan so`z bilan qanday bog`langanligini so‘raydi.
Hamma so`zlar aytilib, ularga mos rasmlar tanlanganidan keyin, eksperimentator ularni bir chetga olib qo`yib, bolaga xotirani o`rganish bo`yicha boshqa topshiriq beradi, masalan, kubiklardan figura yasash. 15 yoki 30 daqiqadan so`ng, unga so`zlarni eslab qolish uchun tanlangan rasmlar ko‘rsatiladi. Bola eslab qolgan so`zni aytish kerak.
Bunda u yoki bu rasm xotirada qanday bog`lanishlarni hosil qilishini aniqlash zarur. Tadqiqot jarayonida tajribaning qarori to‘ldirilib boriladi (jadvalga qarang)
Bevosita esda olib qolish tajribasining qarori

Eslab qolish uchun berilgan so`zlar

Rasmni tanlash vaqti

Rasmni tanlash motivi

Qayta esga tushirish

To`g`ri qayta esga tushirilgan so`zlarning soni bolaga turli yordamchi vositalardan foydalanib eslab qolish jarayonining kuchli rivojlanganligidan dalolat beradi (A. N. Leontev, 1928).