Boltayeva oysulton odilbek qizining “bolalarni kattalar va o’z tengdoshlari bilan vaziyatga mos ravishda muloqot qilishga o’rgatish”mavzusidagi

1.2. Мактабгача ёшдаги болаларнинг мулоқот қилиш кўникмаларини шакллантириш
Инсоннинг бутун ҳаёти мулоқот ва шахслараро алоқаларга сарфланади ва муваффақият ва ҳиссий фаровонлик асосан бошқа одамлар билан муносабатларини қандай ўрнатишларига боғлиқ. Мактабгача ёшда елементар мулоқот кўникмалари ривожлана бошлайди ва interpersonal алоқалардаги қийинчиликлар билан боғлиқ дастлабки муаммолар пайдо бўлади. Катталар еса болаларга қанча ерта зарур ёрдам кўрсатса, келажакда инсон жамиятга шунча яхши мослашади, шахс сифатида тўла ривожланади.
Бошқа одамлар билан муносабатлар мактабгача ёшда энг жадал туғилади ва ривожланади. Бундай муносабатларнинг биринчи тажрибаси шахснинг кейинги ривожланиши қурилган пойдеворга айланади. Боланинг шахсий ва ижтимоий ривожланишининг кейинги йўли ва шунинг учун унинг келажакдаги тақдири кўп жиҳатдан боланинг ҳаётидаги биринчи жамоада муносабатлари қандай ривожланишига боғлиқ. Мактабгача ёшдаги болалар доимо бир-бири билан мулоқотда бўлади, уларнинг биргаликдаги фаолияти воситачилигида шахслараро муносабатлар, кундалик ўзаро муносабатлар тизимига киради. Бу ёшда тенгдошлари билан мулоқот асарда учрайдиган етакчи еҳтиёжга айланади. Мулоқот соҳасининг ривожланиши бола шахсининг умумий ақлий ривожланиши, шунингдек, унинг умуман ижобий ижтимоийлашуви ва хусусан ўқув фаолиятига тайёр бўлишининг зарурий шартидир.
Sartarosh, tikuvchi yoki shifokorning faoliyati boshqa shaxsga qaratilgan bo'lsa-da, mijoz yoki bemorning mutaxassisga bo'lgan munosabati hal qiluvchi ahamiyatga ega emas. Shuning uchun, bu mutaxassislarning xatti-harakatlari aloqa deb atalmaydi. Har qanday harakat, hatto o'zaro ta'sirning barcha tashqi belgilariga (nutq, yuz ifodalari, imo-ishoralar) ega bo'lsa ham, agar uning mavzusi idrok etish qobiliyatidan yoki aqliy faoliyatdan mahrum bo'lgan bo'lsa, muloqot deb hisoblanmaydi. Фaqat boshqalarning munosabatiga va uning faoliyatiga e'tibor berish, uning harakatlarini hisobga olish (so'zlar, imo-ishoralar, yuz ifodalari) bu harakatning aloqa ekanligini ko'rsatishi mumkin.
M. Lisin quyidagi to'rtta mezonni taklif qilади:
1) boshqa shaxsga nisbatan hissiy munosabat;
2) hamkorning e'tiborini o'ziga jalb etishga qaratilgan tashabbuskor harakatlarни idrok etishi va иshonch hosil qilishi kerak, shuning uchun boshqalarning qiziqishini uyg'otishga intilish, e'tiborni jalb qilishning eng xarakterli nuqtasi deb hisoblash mumkin;
4) суҳбатдошиning unga ko'rsatgan munosabatiga nisbatan sezgirligi - sherikning munosabati ta'siri ostida faoliyatning o'zgarishi (kayfiyat, so'zlar, harakatlar va boshqalar) bunday sezuvchanlikni aniq ko'rsatadi.
Ushbu mezonlarning majmui mavjudligi bu o'zaro aloqaning ҳақиқий ekanligini ko'rsatishi mumkin.
Biroq, muloqot nafaqat boshqasiga e'tibor berish yoki unga nisbatan munosabatni ifodalash emas. U har doim muloqotlarni bog'laydigan o'z mazmuniga ega. Zotan, "muloqot" so'zi muloqotning umumiyligi, aloqadorligi haqida gapiradi. Bunday jamoa har doim kontent yoki aloqa mavzusi atrofida shakllanadi. Bu natijaga erishishga qaratilgan qo'shma faoliyat yoki suhbat mavzusi yoki har qanday voqea haqida fikr almashish yoki faqat javob tabassumi bo'lishi mumkin. Eng muhimi, muloqotning bu mavzusi, uning mazmuni muloqotga kirgan odamlar uchun keng tarqalgan.
Kattaroq maktabgacha yoshda (5,5 - 7 yosh) bola tanasining barcha fiziologik tizimlari: asab, yurak-qon tomir, endokrin, mushak-skelet tizimining ishlarida jadal rivojlanish va qayta qurish qayd etilgan. Bola tezda bo'yi o’sadi va vazniga vazn qo'shiladi, tananing nisbati o'zgaradi. Yuqori asab faoliyatda sezilarli o'zgarishlar ro'y beradi. Uning xususiyatlariga ko'ra, olti yoshli bolaning miyasi kattalar miyasiga yaqin. 5,5 yoshdan 7 yoshgacha bo'lgan davrda bolaning tanasi yoshi rivojlanishning yuqori bosqichiga o'tishga tayyorligini ko'rsatadi, bu tizimli o'qish bilan bog'liq bo'lgan aqliy va jismoniy zo'riqishlarni anglatadi.Katta maktabgacha yosh bolaning aqliy rivojlanishida alohida rol o'ynaydi: hayotning ushbu davrida faoliyat va xatti-harakatlarning yangi psixologik mexanizmlari shakllana boshlaydi.Bu yoshda kelajak poydevori qo'yiladi: motivlarning barqaror tuzilishi shakllanadi; yangi ijtimoiy ehtiyojlar vujudga keladi (kattalarni hurmat qilish va e'tirof etish zaruriyati, boshqalar uchun muhim narsalarni qilish istagi, "kattalar" narsalar, "katta" bo'lish; tengdoshlarning tan olish zarurati: katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalar kollektiv faoliyat shakllariga qiziqish bildirishadi va shu bilan birga xohishiy o'yinda va boshqa tadbirlarda birinchi, eng zo'r bo'lishi; belgilangan qoidalar va axloqiy me'yorlarga muvofiq harakat qilish zarurati va boshqalar); motivatsiyaning yangi (bilvosita) turi vujudga keladi - o'zboshimchalik xatti-harakatlarining asosi; bola ma'lum bir ijtimoiy qadriyatlar tizimini qabul qiladi; jamiyatdagi axloqiy me'yorlar va odob-axloq qoidalari, ba'zi holatlarda u darhol o'z xohish-istaklarini to'xtatib qo'yishi va hozirgi paytda xohlaganidek harakat qilishi mumkin emas, chunki u kerak (chunki men multfilmlarni ko'rishni xohlayman, lekin onam ukam bilan o'ynashni so'raydi)kabi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarning muhim yutuqlardan biri bu ijtimoiy "men" ni anglash, ichki ijtimoiy mavqeini shakllantirishdir. Rivojlanishning dastlabki davrlarida bolalar hali ham hayotda qanday o'rin egallashini bilishmaydi. Shuning uchun, ular ongli ravishda o'zgarishni xohlamaydilar. Agar ushbu yoshdagi bolalarda paydo bo'ladigan yangi ehtiyojlar ular olib borayotgan turmush tarzi doirasida bajarilmasa, bu ongsiz norozilik va qarshilikka sabab bo'ladi.Psixologiyada "o'z-o'zini anglash" so'zi odatda inson ongida o'zi bilan bog'liq bo'lgan vakilliklar, tasvirlar va baholash tizimiga ishora qiladi. O'z-o'zini anglashda o'zaro bog'liq ikkita komponent ajralib turadi: tarkib - bilim va o'z-o'zini tasvirlash (Men kimman?) - va baholash, yoki o'zini o'zi qadrlash (Men kimman?).Rivojlanish jarayonida bola nafaqat o'zining o'ziga xos fazilatlari va imkoniyatlari haqidagi tasavvurni shakllantiradi (haqiqiy "Men" - "men kimman" ning tasviri), balki u qanday bo'lishi kerakligi, atrofdagilar uni qanday ko'rishni xohlashlari (idealning qiyofasi ") Men "-" men bo'lishni xohlagan narsam "). Haqiqiy "Men" ning idealga mos kelishi hissiy farovonlikning muhim ko'rsatkichi hisoblanadi.O'zini anglashni baholash komponenti insonning o'ziga va uning fazilatlariga bo'lgan munosabatini, o'zini qadrlashini aks ettiradi.Ijobiy o'zini o'zi qadrlash o'z-o'zini hurmat qilish, o'z qadr-qimmatini anglash va o'z-o'zining imidjiga kiritilgan barcha narsalarga ijobiy munosabatda bo'lishga asoslangan. Salbiy o'zini o'zi qadrlash o'zini rad etish, o'zidan voz kechish, shaxsga nisbatan salbiy munosabatni bildiradi.Kattaroq maktabgacha yoshda, aks ettirishning boshlang'ich bosqichlari paydo bo'ladi - odamning faoliyatini tahlil qilish va boshqalarning fikri, tajribasi va xatti-harakatlarini boshqalarning fikri va baholari bilan taqqoslash qobiliyati, shuning uchun katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi bolalarning o'ziga bo'lgan ishonchi yanada aniqroq bo'lib, tanish vaziyatlarda va tanish faoliyat bilan yaqinlashmoqda. Notanish vaziyatda va g'ayrioddiy ishlarda ularning o'zini o'zi qadrlashi juda yuqori.Maktabgacha yoshdagi bolalarda o'zini o'zi past baholash shaxsiyatni rivojlantirishdagi og'ish deb hisoblanadi.Katta maktabgacha yoshdagi o'z-o'zini hurmat qilishning o'ziga xos xususiyatlarining sabablari har bir bola uchun o'ziga xos bo'lgan rivojlanish sharoitlarining kombinatsiyasi bilan bog'liq.
Maktabgacha yoshdagi o'z-o'zini anglashni rivojlantirishning muhim shartlaridan biri bu bolaning individual tajribasini kengaytirish va boyitishdir. Shaxsiy tajriba haqida gapiradigan bo'lsak, bu holda biz bolaning o'zi atrofdagi ob'ektiv dunyoda olib boradigan aqliy va amaliy harakatlarning natijasini anglatadi.O'z-o'zini anglashni shakllantirishning yana bir muhim sharti bu bolaning aqliy rivojlanishi. Bu, birinchi navbatda, odamning ichki va tashqi hayotidagi voqealardan xabardor bo'lish, kechinmalarini umumlashtirish qobiliyatidir.Agar rivojlanishning dastlabki davrlarida bolaning o'z xatti-harakatlari va boshqa odamlarning harakatlarini idrok qilishi majburiy bo'lsa va natijada bola bilmagan holda boshqalarning xatti-harakatlariga taqlid qilsa, unda katta yoshdagi maktabgacha yoshdagi kuzatuv diqqat va ongga aylanadi. Maktabgacha tarbiya yoshida bolaning xotirasi juda yaxshi rivojlangan bo’ladi. Bolaning psixologiyadagi voqealar ketma-ketligini eslay boshlaganligi "O'zining birligi va o'ziga xosligi" deb nomlanadi. Binobarin, ushbu yoshda ham o'z-o'zini anglashning ma'lum bir yaxlitligi va birligi haqida gapirish mumkin.Kattaroq maktabgacha yoshda, bola o'z tajribalaridan xabardor bo'la boshlaganda va "men baxtliman", "xafa bo'ldim", "jahlim chiqyapti", "uyalaman" va hokazolar nimani anglatishini tushunishni boshlaganda, mazmunli yo'nalish paydo bo'ladi. Bu shuni anglatadiki, agar u biron bir vaziyatda ketma-ket bir necha marta muvaffaqiyatsizlikka duch kelsa (masalan, u darsga noto'g'ri javob bergan bo'lsa, o'yinga kiritilmagan va hokazo), unda u ushbu faoliyat turidagi qobiliyatiga salbiy baho beradi (“ Buni qanday qilishni bilmayman "," men bunday bo'lolmayman "," Hech kim men bilan o'ynashni xohlamaydi "). Kattaroq maktabgacha yoshda, aks ettirishning dastlabki shartlari shakllanadi.Shunday qilib, katta maktabgacha yoshdagi davr - bu bola rivojlanishining murakkab ko'p qirrali jarayoni, uning davomida bola kattalar va bolalar bilan shaxslararo munosabatlarda normativ xatti-harakatlar tizimi bilan ijtimoiy makonni o'zlashtirishda uzoq yo'lni bosib o'tadi. Bola odamlar bilan yetarlicha sodiqlik qoidalarini o'rganadi va qulay sharoitlarda ushbu qoidalarga muvofiq harakat qilishi mumkin.