Boltayeva oysulton odilbek qizining “bolalarni kattalar va o’z tengdoshlari bilan vaziyatga mos ravishda muloqot qilishga o’rgatish”mavzusidagi

I BOB. Maktabgacha yoshdagi bolalarда коммуникатив мулоқотнинг аҳамияти
1.1. Мулоқот табиати, унинг individual ва ёш хусусиятлари
Бахтли ва қайғули, фаровон ва баъзан нохуш кунларимизда биз бир-биримизнинг дийдоримизга шошилиб, маслаҳат ёки тасалли эшитиш, оғриқ ва қувонч билан баҳам кўришиш зарурлигини ҳис қиламиз. Мулоқот, албатта, махсус зарурий ҳожат эмас, уни назарий жиҳатдан ўрганишга зарурат йўқдир, бироқ ақл ва юрак учун зарур, маънавий комиллик учун заруратдир. Зеро, мулоқотда маънавий яқинлик туғилади, ички дунёмиз бойийди ва ёлғизлик ҳисси йўқолади. Ҳар доим ҳам ҳаёт шароитлари дўстона алоқалар ва ёқимли суҳбатларда кечмайди. Баъзан зиддиятли, қийин вазиятларда ҳам ўзаро бағрикенглик, самимийлик ва хушмуомалалик кўрсатсак, нутқий маданиятнинг юксаклиги белгиси сифатида намоён бўлади.
Ҳеч қандай моддий буюм инсонни бахтли қила олмайди. Кўпинча, ёлғиз юрадиган инсонларни чарчаган ва ҳаётдан норози кайфиятда учратиш мумкин. Фақат атрофингиздаги одамлар билан мулоқотда инсон ўзини топади. Шунинг учун ҳам ҳар биримизнинг мулоқот маданиятимиз, характер ва хулқ-атворимиз диққат-эътибор ва теран фикр юритишни талаб этади. Яқин кишиларга нисбатан ҳурмат ўзаро мулоқотда намоён бўлади. Бир-бирининг майл ва интилишларини билиш, ўзаро маънавий кўмаклашиш кўп муаммоларни ҳал этишга асос бўлади. Номақбул ҳақоратларни, баъзан бепарво муносабатни кечира билиш жуда муҳимдир. Ўзаро келишув энг қулай натижаларга олиб келади.
Мулоқот санъатини эгаллаб, кундалик ҳаётда юзага келадиган кўплаб масалаларнинг самарали ҳал этилганини кўрамиз. Антуан Де Сент Экзуперий “Ягона ҳашаматли қулайлик инсонлар ўртасидаги самимий мулоқот орқали юзага келади" дея таъриф беради.

Muloqot tabiati, uning individual va yoshga bog'liq xususiyatlari, yo'nalishi va o'zgarishi mexanizmlari faylasuflar va sotsiologlar (B. D. Parygin, I. S. Kon), psixolingvistlar (A. A. Leontiev) va ijtimoiy psixologiya mutaxassislari (B. F.) tomonidan o'rganilgan.

Muloqot - bu bir vaqtning o'zida odamlarning o'zaro munosabati va axborot алмашинув jarayoni, odamlarning bir-biriga ta'sir ko'rsatadigan, hamdardlik va o'zaro tushunish jarayoni sifatida harakat qilishi mumkin bo'lgan murakkab va ko'p qirrali jarayon. Muloqot tushunchasi aloqa tushunchasi bilan chambarchas bog'liq. Muloqot akti quyidagi tarkibiy qismlar bo'yicha baholanadi va tahlil qilinadi: qabul qiluvchi - xabar yuborgan; xabar uzatuvchi - uzatiladigan маълумот; kod - xabarni uzatish vositasi, natija - aloqa natijasida erishilgan narsa. Muloqotni aloqa va faoliyatning ajralmas birligi sifatida ko'rib chiqish o'rinlidir. Faoliyatning bir nechta o'xshash nazariyalari ishlab chiqilgan. Ulardan tan olinganlari S. L. Rubinshteyn, B. G. Ananyev, L. S. Vygotskiy, A. N. Leontyev nazariyalaridir.
Muloqot quyidagi jihatlari bilan bir-biridan ajralib turadi:
1. Кommunikativ;
2. Иnterfaol;
3. Пertseptual.
Odamlar bilan aloqa qilishning eng universal vositasi bu til va nutq. Til - biz ma'lumotlarni kodlaydigan asosiy tizim va aloqa vositasi. Dunyo tilini bilish yordami bilan shaxsning o'zini o'zi anglashi tilda obro'ga ega bo'ladi. Til nutq orqali amalga oshiriladi. So'zlar, iboralarning ma'nosi, so'zlardan foydalanishning aniqligi, uning ekspressivligi, mavjudligi, tovushlarning to'g'ri talaffuzi, intonatsiyaning moslashuvchanligi va ekspressivligi muhim rol o'ynaydi. Og'zaki bo'lmagan effektlarga yuz ifodalari, pantomimika, imo-ishoralar, shuningdek suhbatdoshlarning o'zaro aloqa qiladigan masofasi kiradi.
Мулоқот боланинг ақлий ривожланишида алоҳида рол ўйнайди. Н. M. Шчелованов ва Н. M. Аксарина мулоқотни чақалоққа мурожаат қилган катталарнинг меҳрли нутқи деб атаса, М. S. Когон инсоннинг табиат билан ва ўзи билан мулоқоти ҳақида гапиришни қонуний деб ҳисоблайди. Кейинчалик психологияда мулоқотнинг умумий қабул қилинган таърифлари пайдо бўлди:
Мулоқот − икки (ёки ундан ортиқ) кишининг ўзаро муносабатлари бўлиб, ўзаро муносабатларни ўрнатиш ва умумий натижага эришиш учун уларнинг саъй-ҳаракатларини мувофиқлаштириш ва бирлаштиришга қаратилган. Биз мулоқотнинг шунчаки ҳаракат емас, балки ўзаро таъсир эканлигини таъкидлайдиганларнинг барчасига қўшиламиз: у иштирокчилар ўртасида амалга оширилади, уларнинг ҳар бири тенг фаолият ташувчиси бўлиб, уни ўз шерикларида қабул қилади.
Демак, мулоқот жараёнида одамлар акс-садо, жавоб олиш илинжида бир-бирларига мурожаат қилишади. Бу бошқа барча ҳаракатлардан алоқа шаклларини ажратишни осонлаштиради. Агар сизни тинглаётган бола юзингизга қараса ва меҳрли сўзларингизга жавобан жилмайиб, кўзингизга қараса-сиз мулоқот қилаётганингизга амин бўлишингиз мумкин.
Айтайлик, бир пайтнинг ўзида мулоқотни психологик категория деб ҳисоблаб, уни фаолият деб изоҳлаймиз ва шунинг учун коммуникатив фаолият атамаси мулоқот билан синонимдир. Ёш болаларда мулоқот, одатда, бир-бири билан чамбарчас боғланган бўлиб, ўйин, объектни тадқиқ қилиш, расм чизиш ва бошқа фаолиятлар билан узвий боғланган бўлади. Бола кейинчалик шериги (каттаси, тенгдоши) билан банд бўлади, кейин бошқа нарсаларга ўтади. Лекин мулоқотнинг қисқача лаҳзалари ҳам болаларда борлиқнинг ўзига хос шаклига эга бўлган яхлит фаолиятдир. Мулоқотда кишилар ҳатти-ҳаракатларининг ўзаро йўналганлигидан ташқари, унинг енг муҳим хусусияти биз учун ҳар бир иштирокчи фаол, яъни субъект вазифасини бажаради. Фаоллик инсоннинг мулоқот давомида ўз шеригига фаол таъсир кўрсатишида, шунингдек, шерикнинг ўз таъсирларини англаши ва уларга жавоб беришида ифодаланиши мумкин. Икки kishi мулоқот қилганда улар галма-гал ҳаракат қилиб, бир-бирларининг таъсирларини сезадилар. Мулоқот, шунингдек, ҳар бир иштирокчининг жисмоний объект сифатида эмас, балки шахс сифатида ҳаракат қилиши билан тавсифланади. Мулоқотга бўлган еҳтиёж инсоннинг бошқа одамларни билиш ва баҳолашга, улар орқали ва улар ёрдамида ўз - ўзини билиш ва ўз-ўзини ҳурмат қилишга интилишидан иборат. Одамлар ўзлари ва бошқалар ҳақида турли вазиятлар орқали билиб олишади. Аммо мулоқот бу жиҳатдан алоҳида рол ўйнайди, чунки у бошқа шахсга ўз предмети сифатида қаратилган ва икки томонлама жараён (ўзаро таъсир) бўлиб, билувчининг ўзи билиш объекти ва мулоқотнинг бошқа ёки бошқа иштирокчиларининг муносабатларига айланади.
Мулоқот ҳаракати коммуникатив фаолият бирлиги бўлиб, бошқа шахсга қаратилган ва унинг объекти сифатида унга йўналтирилган яхлит ҳаракатдир. Мулоқот ҳаракатларининг икки асосий тоифаси ташаббускорлик актлари ва жавоб ҳаракатларидир. Мулоқот вазифалари - бу аниқ шароитларда мулоқот жараёнида амалга ошириладиган турли ҳаракатларга йўналтирилган мақсадга еришишдир. Мулоқотнинг мақсадлари (мотивлари) ва вазифалари бир-бирига тўғри келмаслиги мумкин. Мулоқотнинг шакллари турли хил бўлиши мумкин: монологик, диалогик, сўзсиз, имо-ишоралар орқали ва ҳок.
Monologik aloqa teng bo'lmagan, teng darajada faol bo'lmagan sheriklarning shaxslararo muloqotini ta'minlaydi. Dialog, aksincha, harakatlarning birlashishi va bir vaqtda bo'lishini anglatadi. Monologik aloqaning ikki turi farqlanadi: imperativ va manipulyatsiya.
Rollarga asoslangan aloqa tarkibiy qismlarni, aloqa vositalarini tartibga solishning ba'zi shakllarini o'z ichiga oladi, aloqa tegishli ijtimoiy rollar nuqtai nazaridan amalga oshiriladi. Shaxsiy aloqa sherikning shaxsini bilish, uning reaktsiyalari, qiziqishlari, e'tiqodi, munosabatini oldindan bilish qobiliyati bilan mumkin.Ritual aloqa ko'pincha munosabatlarni qurish uchun zaruriy shartdir, ammo u zamonaviy odamning hayotida mustaqil funktsiyalarni ham bajarishi mumkin.Dialogli aloqa sub'ektiv hamkorlikning teng huquqli sub'ekti bo'lib, o'zaro sheriklarning o'zaro bilimlari, o'zini o'zi bilish va o'zini o'zi rivojlantirish maqsadi hisoblanadi.
Ijtimoiy me'yorlar va qoidalar aniq, bilvosita ta'sir ko'rsatmaydigan munosabatlar to'g'ridan-to'g'ri, aloqa deb ta'riflanishi mumkin va ularni yaratadigan aloqa turi bu shaxslararo aloqa turi саналади.
Мулоқот жараёни учун муҳим бўлган фазилатлар:

• 
  Хайрихоҳлик − сизнинг хайрихоҳ муносабатингизни, ҳурматингизни, бошқа одамларга хайрихоҳлигингизни ҳис қилиш ва кўрсатиш қобилияти, ҳатто уларнинг ҳаракатларини маъқулламасангиз ҳам, уларни қўллаб-қувватлашга тайёрлигингиз;
  
• 
  Эмпатия − бошқа одамнинг ўрнида туриш, дунёга унинг кўзи билан қараш, унинг позицияларидан ҳаракатларни идрок қилиш, ўзингизни унинг кўзи билан кўриш қобилияти;
  
• 
  Ҳақиқийлик − муносабатларда табиий бўлиш қобилияти, очиқ, маскалар ёки ролларни яширмаслик;
  
• 
  Конкретлик − уларнинг ўзига хос тажрибалари, фикр-мулоҳазалари, ҳатти-ҳаракатлари ҳақида гапириш, умумий мулоҳазалардан воз кечиш, суҳбатдошга мазмунли ва тушунарсиз, узоқ, зерикарли, "умуман фикрлаш" дан» воз кечиш;
  
• 
  Ташаббускорлик − бошқалардан ташаббусни кутмасдан, муносабатларда фаол бўлиш, "олдинга бориш ва олиб бориш" учун алоқаларни ўрнатиш қобилияти; фаол аралашувни талаб қиладиган баъзи нарсаларни қабул қилиш ва бошқалардан бирор нарса қилишни бошлашни кутмаслик;
  
• 
  Ўз-ўзидан гапириш ва тўғридан-тўғри ҳаракат қилиш қобилияти, муаммоларга, одамларга, нуқтаи назарингизга бўлган муносабатингизни яширмасдан ёки яширмасдан очиқ намоён қилади;
  
• 
  Очиқлик самимийлик, бошқаларга ички дунёни очиш учун тайёрлиги ва очиқлик бошқалар билан соғлом ва кучли муносабатлар ўрнатишга ҳисса қўшади, деб қатъий ишонч билдириш;
  
• 
  Ҳиссиётларни қабул қилиш ҳиссиётларни ифодалаш қобилияти ва бошқалардан ўз ифодасини қабул қилишга тайёрлиги, сизнинг ҳис-туйғуларингиз ёки бошқа одамларнинг ҳис-туйғулари билан бевосита алоқада қўрқмаслик;
  
• 
  Бағрикенглик − бошқа шахс билан " юзма-юз " гапириш қобилияти ва вазиятга қарамай келишмовчилик манбаларини топиш, муросага бориш;
  

Shunday qilib, aloqa ko'p qirrali tushuncha bo’lib, ko'plab shakllarni, turlarni o'z ichiga oladi. Hozirgacha "aloqa" tushunchasini, uning mexanizmlarini talqin qilishda birlik yo'q. Bu muloqotni o'rganishga turli xil yondashishlarni keltirib chiqaradi, ammo deyarli barcha tadqiqotchilar ta'kidlashicha, inson bilan aloqa qilmasdan bolaning to'liq rivojlanishi mumkin emas; aloqa shaxsiyatni shakllantirishning eng muhim omilidir, shuningdek, aloqa - bu o'zingizni bilishning eng yaxshi usuli.