Biznes jarayonlari va ularni hisobga olish Reja

 
 
2
Wan Madznah Wan Ibrahim va Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 
2014; 8-bet. 

---

15-jadval 
Biznes tashkiloti turlarining kuchli va nozik tomonlari
3
 
Biznes
turlari 
Kuchli tomonlari 
Nozik tomonlari 
Yakka 
tadbirkor 
•
Osongina 
tuziladi 
va 
tuzishga oz xarajat 
•
Tadbirkor o‘zi foydani 
hammasini oladi( boshqalar 
bilan bo‘lishmaydi) 
•
Boshqalarga 
bog’liq 
bo‘lishi kerakmas 
•
Bir nechta tuzatishlarga 
asoslanadi 
•
Alohida 
daromad 
solig’i(foyda 
solig’i) 
ushlanmaydi 
•
Osongina 
tugatilishi 
mumkin va xarajatlar
minimal miqdorni tashkil 
etadi 
•
Cheklanmagan majburiyatga ega 
•
Cheklangan kapitalga ega 
•
Egasi biznes majburiyatlarini o‘z 
bo‘yniga oladi 
•
Cheklangan hayotga ega 
Hamkorlik 
•
Oson shakllanadi 
•
Boshqa hamkorlar olib 
kirilishi mumkin 
•
Kapital 
ko‘paytirishga 
imkoniyat mavjud 
•
Bir nechta tuzatishlarga 
asoslanadi 
•
Alohida daromad solig’i 
ushlanmasligi kerak 
•
Biznesdan 
keladigan 
daromad uchun hamkorlar 
birgalikda ishlashadi 
•
Cheklanmagan majburiyat mavjud 
(kamida 
bitta 
hamkorning 
cheklanmagan majburiyati mavjud) 
•
Foyda 
hamkorlar 
orasida 
taqsimlanishi kerak 
•
Hamkorlar 
o‘rtasida 
kelishmovchiliklar kelib chiqishi 
mumkin 
•
Hamkorlikni tugatish shartlari
aniq sharoitlarga bog’liq bo‘ladi 
Kompaniya 
•
Cheklangan majburiyat 
•
Katta miqdordagi kapital 
osongina yig’iladi 
•
Egalik osongina boshqaga 
o‘tadi( qimmatli qog’ozlar 
chiqarish orqali) 
•
Katta miqdorda foyda solig’i 
mavjud 
•
Ko‘plab 
davlat 
tuzatishlariga 
asoslanadi 
•
Egalik ma’lum bir odam qo‘lida 
bo‘lmaydi 
Biznes faoliyati turlari.
4
Biznesning turli xillari uning faoliyati, chunonchi
3
Wan Madznah Wan Ibrahim va Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 
2014; 9-bet. 
4
Wan Madznah Wan Ibrahim va Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 
2014; 10-bet. 

---

xizmat, savdo va ishlab chiqarish turlariga bo‘linadi. Shuning uchun, yakka 
tadbirkorlar, hamkorlar va kompaniyalar biznes turlari yoki faoliyatining qismi
hisoblanadi. Masalan, savdo-sotiq bilan shug’ullanuvchi yakka tadbirkor, ishlab 
chiqarish yoki savdoni o‘z ichiga oluvchi qonuniy firma yoki kompaniya
kabilarni egallovchi xizmat biznesi mavjud bo‘lgan hamkorlik va shuningdek,
o‘z tashish faoliyati orqali xizmat ko‘rsatishni ham taklif etadi. 
1. Xizmat biznesi. Nomini nazarda tutgan holda, biznesning bu turida
sezib bo‘ladigan mahsulotlar bo‘lmaydi. Malayziyada, 1990 yillardan beri xizmat
biznesi tez darajada o‘sishni boshladi. Moliyaviy institutlar, sug’urta
kompaniyalari, farmatsevtika kompaniyalari, advokatlar va hisobchilar bu
biznesni qay darajada o‘sganiga misol bo‘la oladi.
2. Savdo biznesi. Savdo biznesi mahsulotlarni sotish va sotib olishni, va
shuningdek, savdo biznesi faoliyatini o‘z ichiga oladi. Mahsulotlar xomashyo,
uning qismlari yoki iste’molga tayyor mahsulotlar bo‘lishi mumkin. Umumiy
qilib olganda, savdo ulgurji sotuvchi ( ko‘p miqdorda) yoki chakana sotuvchi 
( oz miqdorda) turlariga bo‘linadi. Savdogar ko‘plab jarayonlardan o‘tishni talab
qilmaydigan sotuvchi va xaridor o‘rtasida mahsulot taqsimlovchi o‘rtada
turuvchi shaxs hisoblanadi. Ko‘p savdogarlarning qiladigan ishi mahsulotlarni 
o‘rash, reklama qilish va sotib oluvchilarga mahsulotlarni yetkazib berishdan
iborat.
3. Ishlab chiqarish biznesi.
5
Xom-ashyoni tayyor mahsulotga aylantirish 
jarayoni ishlab chiqarish deb nomlanadi. Shuning uchun , ishlai chiqarish biznesi
ko‘plab jarayonlarni o‘z ichiga oladi, chunonchi savdo biznesi bilan solishtirish, 
chunki bu iste’mol uchun tayyor mahsulotlar qilinadi. Holbuki, ishlab chiqarish
biznesi homashyo va mehnat jarayonida, fabrika natijasida: misol uchun egri
mahsulotlar, egri mehnat, fabrikaga yordamchi va qulaylik beruvchi 
mahsulotlarni o‘z ichiga oladi.
Biznes uy sharoitida kichik ishlab chiqarishni tashkil etish ( uy xo‘jaligi
sanoati) : oziq-ovqat ishlab chiqarish, tikuvchilik, hunarmandchilik va hokazolar
yoki fabrikalarda yirik ishlab chiqarish: Proton yoki Saym Antennalari
kabilardan iborat bo‘ladi. 
Mablag‘lar aylanishidagi asosiy bosqich- moddiy boyliklarni yaratish 
jarayoni sodir bo‘ladigan ishlab chiqarish bosqichidir. Bu yerda ishlab chiqarilgan 
buyumlar nafaqat tashqi ko‘rinishi va xususiyati bilan, balki qiymatining hajmi bilan 
farq qiladigan yangi mahsulot tayyorlanadi. Yangidan tayyorlangan mahsulot, 
sarflangan ishlab chiqarish vositalarining xodimlar mehnati bilan yaratilgan zaruriy 
va qo‘shimcha mahsulotdan tashkil topgan yangi qiymatlardan iborat bo‘ladi. 
5
Wan Madznah Wan Ibrahim va Mohd Rizal Palil “Fundamentals of business accounting” Oxford university Press, 
2014; 10-bet. 

---

Ishlab chiqarish jarayonini buxgalteriya hisobida aks ettirish, birinchidan, 
unga qilingan xarajatlar - sarflangan mablag‘lar, ishchi kuchi va ikkinchidan, ishlab 
chiqarilgan mahsulotlar - tayyor buyumlarda qayd etiladi. Ishlab chiqarish 
xarajatlari pul shaklida hisobga olinadi. Bu ishlab chiqarish xarajatlarini yagona 
o‘lchov birligida ifodalash, tayyor mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi haqida 
yig‘ma ko‘rsatkichni olish uchun zarur. Pul shakli bilan birgalikda, moddiy xarajat 
sarflari buxgalteriya hisobida tegishli tartibda natura va mehnat o‘lchovlarda ham 
ko‘rsatiladi. Bu o‘lchovlar pulda baholash uchun asos hisoblanib, ulardan xarajatlar 
hajmini boshqarish uchun foydalaniladi. Buxgalteriya hisobi mehnat vositalari va 
ishchi kuchi sarfini aks ettira turib, ishlab chiharish jarayonining boshqa tomonini 
anglatadigan ishlab chiqarish iste’molini ham o‘z ichiga oladi. 
Ko‘pgina korxonalarda ishlab chiqarish vositalari birdaniga tayyor 
mahsulotga aylanmaydi. Chunki ularga mehnatning ta’siri yangitdan yaratilgan 
mehnat mahsuli sifatida, ma’lum vaqtni talab qiladi. Shu vaqtning o‘tishi davomida 
ular tugallanmagan ishlab chiqarish shaklida bo‘lib turadi. 
Ishlab chiqarish jarayonida yaratilgan milliy daromadni taqsimlash jarayoni 
vujudga keladi. Taqsimlash paytida zaruriy mahsulotning puldagi ifodasi, korxona 
va davlatning markazlashtirilgan sof daromadining summasi hisoblab chiqiladi. 
Bunda korxonaning foydasi buxgalteriya hisobida keyinroq, ya’ni sotish tugagandan 
so‘nggina aniqlanadi va qayd qilinadi.
Ta’minot doirasida korxona pul mablag‘lari hisobiga o‘ziga zarur bo‘lgan 
moddiy boyliklarni sotib oladi. Sotish bosqichida ishlab chiqarish jarayonida 
yaratilgan mahsulotning iste’molchilarga sotish sodir bo‘ladi. Bu bosqichning 
yakunida korxona zaxiralari yana pul shakliga kiradi. 
Korxonaning ta’minoti va sotish jarayonlarini aks ettirishda buxgalteriya 
hisobi quyidagilarni qayd qilishi zarur: jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar, 
ya’ni ishlab chiqarish vositalarini xarid qilish va mahsulot sotishiga qilingan 
xarajatlar; ta’minot jarayonida xarid qilinadigan buyumlar; sotish uchun 
mo‘ljallangan va sotish jarayonida joylashgan ishlab chiqarish mahsulotlari hamda 
sotilgan buyumlar uchun korxonalar tomonidan olinadigan pul mablag‘lari va h.k.
Sotilgan mahsulotning summasi ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar 
summasidan korxona tomonidan belgilangan sof daromad miqdoriga ko‘p bo‘ladi. 
Shunday qilib, sotish jarayonining yakunlanishi moddiy ishlab chiqarish 
sohasida yaratilgan sof daromadni taqsimlash imkonini beradi. Bu yerda 
buxgalteriya hisobi davlat daromadiga o‘tkazilishi lozim bo‘lgan, korxona 
tomonidan olingan summasi, qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, foyda solig‘i 
aniqlanadi va qayd qilinadi. 
Sotish jarayoni tugagandan so‘ng korxona tegishli organlarga berilishi kerak 
bo‘lgan summalarni o‘tkazish imkoniga ega bo‘ladi. 

---

Tovar ishlab chiqarish sharoitida korxona mablag‘larining aylanish davri 
uning boshqa korxonalar, tashkilotlar va muassasalar bilan xo‘jalik aloqalarini 
yuzaga keltiradi. Bunday aloqalar korxonada mol yetkazib beruvchilar va xaridorlar 
bilan ta’minot hamda mahsulot sotishni amalga oshirishda, bosh kompaniya bilan 
unga u yoki bu mablag‘larni topshirish yoki olib qo‘yish paytida, bank muassasalari 
bilan ulardan ssudalar olishda, budjetdan tashqari tashkilotlar bilan ijtimoiy 
ehtiyojlarga doir hisob - kitoblarda yuzaga keladi. Xo‘jalik aloqalari buxgalteriya 
hisobida korxona mablag‘larini aylanish davrining tegishli bosqichlari aks 
ettirilayotgan paytdan qamrab olinadi. 
Ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchini ishlab chiqarish maqsadlari uchun 
qilingan iste’moldan tashqari, korxonada noishlab chiqarish iste’mollari ham sodir 
bo‘ladi. 
Noishlab chiqarish iste’moliga korxona tasarrufidagi mablag‘laridan 
foydalanish kiradi. Ularning tarkibiga uy-joy, maishiy xizmatlar, sog‘liqni saqlash 
va boshqa shu kabi mablag‘lari kiradi. Bu mablag‘larning holati va ulardan 
foydalanishni ham buxgalteriya hisobida hisobga olinadi.
Korxona mablag‘larining aylanish davri shundan iboratki, ular - ishlab 
chiqarishga, ishlab chiqarish - tovarlarga, tovarlar esa yana yul shakliga aylanadi. 
Demak, mablag‘larning aylanish davri faqat uning xar xil bosqichlari ketma - ket 
uzluksiz kelib tursagina sodir bo‘lishi mumkin. 
Mablag‘larning aylanish davrini to‘g‘ri tashkil qilish, ularni har bir 
bosqichini; bo‘lgan muddatlarda bo‘lishini talab qiladi. Korxonalarda vujudga 
keladigan jarayonlar odatda har doim, deyarli uzluksiz sodir bo‘ladi. Shuning uchun 
ham, korxonalar har bir bosqichda, ya’ni uch shakldagi - pul, ishlab chiqarish va 
tovar mablag‘lariga ega bo‘lishi kerak. Shu bilan birga bu mablag‘larning miqdori 
korxona faoliyatining hajmiga to‘g‘ri kelishi va har bir boskichda normal ishni 
ta’minlashi kerak. 
Barcha jarayonlar - ta’minot, ishlab chiqarish va sotish - alohida xo‘jalik 
operatsiyalaridan iborat. Masalan, ta’minot va sotish qator xarajatlar qilish - sotish 
hodisalaridan tashkil topadi. Ishlab chiqarishda mehnat buyumlarini mahsulot 
tayyorlashga sarflash, korxona xodimlariga bajargan ishlari uchun ish haqi 
hisoblash, mehnat vositalaridan mahsulot ishlab chiqarishda foydalanganlik uchun 
amortizatsiya ajratmalarini hisoblash va xokazolarni qayta - qayta qiymatda amalga 
oshiradi. 
Har bir operatsiyaning asosiy mazmuni korxona mablag‘larining harakati, 
ularning shakllari o‘zgarishidan iborat. Masalan, materiallarni xarid qilishda 
korxona pul mablag‘lari o‘rniga o‘zlariga kerak bo‘lgan mehnat buyumlarini oladi 
va ularni sarflashda mehnat buyumlarini ishlab chiqarish jarayoni yuzaga kelib, 
tayyor mahsulot olinadi. 

---

Bundan shuni xulosa qilish mumkinki, xo‘jalik operatsiyalari ishlab chiqarish 
faoliyatini amalga oshirshda korxona mablag‘larining harakatidan iborat ekan. 
Xo‘jalik operatsiyalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish boshqarish obyekti 
haqida kerakli axborotlarni olish, mablag‘lardan samarali foydalanish darajasini 
baholash imkonini beradi. Shuning uchun ham ular buxgalteriya hisobining asosiy 
mazmunini tashkil qiladi. 
Buxgalteriya hisobining obektlariga yuqorida ko‘rib chiqilgan xo‘jalik 
mablag‘lari va ularning tashkil topish manbalaridan tashqari xo‘jalik jarayonlari 
ham kiradi. Xo‘jalik jarayonlari ta’minot, ishlab chiqarish va sotish jarayonlaridan 
iborat bo‘lib, kapitalning doiraviy aylanishini shaklantiradi.
Korxonaning ishlab chiqarish faoliyati uni ishlab chiqarish zahiralari bilan 
ta’minlashdan boshlanadi. Ishlab chiqarish vositalarini sotib olish va tayyorlash 
jarayoni ta’minot jarayoni deb ataladi. Ta’minot jarayonida pul mablag‘lari ishlab 
chiqarish zaxiralari va asosiy vositalar ko‘rinishiga o‘tadi. Bu bosqichda korxona 
mol yetkazib beruvchilardan, boshqa korxona va tashkilotlardan ishlab chiqarish 
zaxiralari (mineral o‘g‘it, urug‘lik, yoqilg‘i va moylash materiallari va h.k.) va 
asosiy vositalar (mashinalar, qurilmalar va h.k.) sotib oladilar va shu bilan birga 
ishlab chiqarish jarayonining to‘xtovsizligi ta’minlanadi.
Ishlab chiqarish jarayonida (… I-ch …) ishlab chiqarish vositalari ishchi 
kuchi bilan birikib, uning ta’siri ostida ishlab chiqarish vositalarining ayrim 
elementlari o‘z shaklini o‘zgartiradi va boshqacha xususiyatlarga ega bo‘ladi. Bu 
mahsulotlar tayinlanishiga ko‘ra shaxsiy iste’mol va ishlab chiqarish iste’moli uchun 
ishlatilishi yoki sotilishi mumkin.
Realizatsiya jarayoni (T
I
-----P
I
)xo‘jalik mablag‘larining doiraviy aylanishini 
yakunlar ekan, korxona o‘z tayyor mahsulotini xaridorlarga va boshqa korxonalarga 
sotadi va natijada ulardan pul kelib tushadi. Shunday qilib, bu jarayonda tayyor 
mahsulot pul shakliga o‘tadi. Ko‘p hollarda sotilgan mahsulot uchun pul kelib 
tushishi mahsulot sotilgan vaqtdan kechikadi.
Shunday qilib, xo‘jalik faoliyati jarayonida korxona mablag‘lari doiraviy 
aylanishining uchta bosqichini ketma-ket o‘tar ekan. Ularning ayrimlari ta’minot 
jarayonida bo‘lganida, ayrimlari ishlab chiqarish jarayonida bo‘ladi, shuningdek bir 
qismi realizatsiya jarayonida bo‘ladi va natijada biridan ikkinchisiga o‘tib turadi.
Shuni ham ta’kidlash zarurki, doiraviy aylanishda xo‘jalik mablag‘larining 
shakllari va tuslari ham o‘zgarib turadi. Masalan, ta’minot jarayonidagi xom-ashyo 
va materiallar ishlab chiqarish jarayonidan so‘ng boshqa shakl va tusga, ya’ni tayyor 
mahsulotga aylanadi. O‘z navbatida tayyor mahsulot sotilgandan so‘ng esa pul 
shakliga o‘tadi. 
Doiraviy aylanish jarayonida xo‘jalik mablag‘larining manbalarida ham 
o‘zgarish sodir bo‘ladi. Mablag‘lar chetdan jalb qilinganda, foyda aks ettirilganda, 

---

foyda taqsimlanganda, ssudalar bo‘yicha hisob-kitoblar amalga oshirilganda va 
boshqa hollarda mablag‘lar manbalarida o‘zgarish sodir bo‘ladi. 
Demak, xo‘jalik mablag‘lari va ularning manbalari doimo harakatda bo‘lib, 
o‘zgarib turar ekan. Xo‘jalik mablag‘lari va ular manbalarining tarkibi va tuzulishida 
sodir bo‘lib, tegishli hujjatlar bilan tasdiqlangan ayrim o‘zgarishlar xo‘jalik 
muomalasi deb ataladi. Masalan, ishlab chiqarishga moddiy boyliklarni sarflash, 
olingan mahsulotlarni kirim qilish va boshqa shunga o‘xshash ayrim muomalalar. 
Xo‘jalik mablag‘lari va ularning tashkil topish manbalarida o‘zgarish sodir 
qiluvchi barcha xo‘jalik muomalalari tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi va 
buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. Xo‘jalik mablag‘lari, ularning tashkil topish 
manbalarining tarkibi va funktsional rolini, ularning doiraviy aylanish 
jarayonlaridagi harakatini ko‘rib chiqib, buxgalteriya hisobi predmetiga umumiy 
ta’rif berish mumkin. 
Korxonalar, tashkilotlar va muassasalarning pulda baholanadigan xo‘jalik 
mablag‘lari, ularning tashkil topish manbalari, hamda xo‘jalik faoliyati jarayonida 
sodir bo‘ladigan mablag‘lar doiraviy aylanishi va manbalar o‘zgarishi buxgalteriya 
hisobining predmetini tashkil etadi.