Bitiruv malakaviy ishi namangan – 2017

2.2. Bolalar xalq qo’shiqchiligining o’yinlar ta’sirida vujudga

kelishidagi tarixiy manbalarni o’rganish.
Badiiy adabiyot va musiqiy madaniyatimizning ma’naviy hayotidagi o’rni beqiyosdir. Har ikkisi ham madaniyat xalq manaviy dunyosining ajralmas qismi bo’lib, uning ma’naviy extiyojini barcha davrlarda beminnat xizmat qilgan. SHuning uchun ham musiqa madaniyatimiz bugungi kunning ulkan ijod maydoniga aylandi. SHuning uchun dars jarayonida ham sinfdan va maktabdan tashqari vaqtda o’zbek milliy an’analarimizga, xususan, mumtoz kuy- qo’shiqlarimizga e’tiborimizni qaratishimiz lozim.

Musiqa san’ati rivoji uchun ham zamonaviy, ham mumtoz kuylar hamda qo’shiqlar kerak. Faqatgina uni to’g’ri olib borish zarur. Yaxshi shoirlar ko’paysa, bastakorlarga ijod keladi. Yaxshi qo’shiq yaratilsa, qo’shiqdagi honishlar, qo’shiqchilar ko’payadi. Dil tortar zamonaviy qo’shiqlar ham, insonga ham dalda beradi, ham tarbiyalaydi.

Bizga ma’lumki, insonni ma’naviy, axloqiy va ruxiy jixatdantarbiyalanib borishda musiqa san’atining tutgan o’rni beqiyosdir. SHu o’rinda, zamonaviy va mumtoz qo’shiqchilik san’ati ommonio’ziga jalb etishda eng oldingi o’rinda turadi. Buning sababi, inson dunyoga kelibdiki, go’dakligidan boshlab ona allasini tingbab, voyaga yetib bradi. Birgina mana shu allaning ham zamonaviy, ham ahloqona, ya’ni barcha oilalarimizning o’ziga xos kuylashlari dilga yoqadi.

O’zbek xalq qo’shiqchiligi tarixini o’rganishda bolalar qo’shiqlari alohida o’rin tutishi bilan ma’naviy – estetik tarbiya mohiyatining pedagogik asoslari muhim sanalishi bila birga bugungi kun yoshlarimizga albatta milliy g’oyani singdirish lozimligini ta’kidlamoqchiman. Bolalar qo’shiqlarini o’rgatishning qator ichki xususiyatlarni o’zida mujassam etgan va bu jihatlar ijrochilik mezonlari sifatida amaliyotda muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Iste’dod, bilim, har tomonlama mukammal ovoz, sozandalik,jo’r bo’lish mahorati, badihago’ylik mahorati, saboq, ijodiyyondoshish, to’g’ri so’z talaffuzi, izlanish va doimiy mashq kabixususiyatlar shular jumlasidandir. Musiqa ijrochiligi amaliyotida ana

shunday xususiyatlarga imkon darajada ko’proq ega bo’lgan san’atkorgina

mumtoz musiqa namunalarini mukammal talqin etishga qodir bo’ladi.

Bolalar Ijrosidagi qo’shiqlar ijrosin iste’dod – musiqani qalban his etib mazmunli ifoda etishdagi ustunlik bo’lsa, bilim-iste’dodni shu sohaning nazariy ilmi

bilan sug’orishdir. Masalan: musiqiy namunalar to’g’risidagi ma’lumotlar, nazariy jihatlar, janr xususiyatlari, metroritmik asoslari, lad xususiyatlari, ijro texnikasi, talqin mahoratlari va h.k.

Maqomshunos olim I.Rajabov ta’kidlaydi: «SHashmaqom» va boshqa katta

formadagi xalq musiqa asarlarini ijro etishda cholg’uchi va hofiz maxsus malaka hosil qilgan bo’lishi lozim»1. Ya’ni, musiqa ijrochiligi ilmini puxta o’zlashtirishi lozim. Ijro talqini esa xonandadan chiroyli, latif va keng diapozonli tarbiyalangan mukammal ovozni talab etadi. Bunda bor ovozdan foydalanib to’g’ri idroklash muhimdir. SHu bois - «...ayni paytda maqom yo’llari ijrosi uchun hofizda keng diapozon, yoqimli ovoz va yuksak aytish texnikasi bo’lishi shart»2 qabilidagi talab o’rinlidir.

Jamiyat mavjud ekan, insonlarning etnik birliklarga bo’linishi, rivojlanishi barham topmaydi. Tarix- etnik birliklar o’ziga xosligini saqlab, rivojlantirib, boyitib, boshqa xalqlar bilan aloqalarini kengaytirib boradi. Milliy g’oya millatning o’ziga xos etnik birlik ekanini belgilovchi asosiy ijtimoiy – ma’naviy omillardan biridir. Millat mavjud ekan, milliy g’oya saqlanib qoladi hamda rivojlanib boradi.

Milliy g’oyaning mohiyati, jamiyat taraqqiyotidagi o’rni va ahamiyati haqida ko’p fikrlar aytilgan. Milliy g’oya – xalqni xalq, millatni millat sifatida uyushishi, birlashishiga asos bo’ladigan ma’naviy omildir.

O’zbekiston Respublikasida 2006 yil 26 avgustda «Milliy g’oya targ’iboti va ma’naviy – ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 451-sonli qaroriga binoan milliy g’oyaning shakllanishi, amal qilinishi, kishilarning faoliyatlariga ijobiy ta’sir etishi yo’lida ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-ma’naviy vazifalar amalga oshirilmoqda.¹⁵

Milliy g’oyaning muhim tamoyillaridan biri xalqimizning tarixiy xotirasi, o’z ona yurti va xalqiga bo’lgan cheksiz xurmat va iftihoridan iboratdir. O’zbek xalqining milliy g’oyasida ushbu tamoyil hamisha ustivor bo’lib kelgan. Buning sababi, O’zbekiston bizning yagona tarixiy Vatanimiz ekanligidadir.

Yoshlarga ta’lim-tarbiya berar ekanmiz, asriy o’zbek xalqining boy me’rosga egaligi, biz yashayotgan zamin tuprog’i tabarrukligi hamda kindik qonimizning to’kilganligini, shu zaminda bizlar va kelajak avlodimiz yashab, ijod etishini qayta-qayta uqtirib boramiz. Inson uchun ona bitta bo’lgani kabi Vatan ham yagonadir. Xalqimizning e’tiqodiga ko’ra, ona Vatanni sevish, ardoqlash milliy an’analarga sodiq bo’lish- vatanparvarlikdir.

Yurtboshimiz ta’kidlaganlaridek: «Jamiyatning, jamiyat axlining, mustahkam, asosiy maqsadga yo’naltirilgan g’oyasi bo’lmasa, inqirozga yuz tutadi. Hozirgi eng muhim va dolzarb vazifamiz, jamiyatimiz a’zolarini avvalambor, voyaga yetib kelayotgan yosh avlodni kamol toptirish, ularning qalbida milliy g’oya, o’z Vataniga mehr-sadoqat tuyg’usini uyg’otish, milliy o’zligini anglash, milliy va umumbashariy qadriyatlar ruhida tarbiyalashdan iboratdir»¹⁶

Milliy g’oyaning eng asosiy tomoni – tarixi, taqdiri bir bo’lgan etnik guruhlarda mansublikni aniqlashga tayanib, milliy birlik, birdamlik, hamdardlik, hamkorlik, hamjihatlikni mustahkamlashdir. Milliy g’oya kishilarning tilida emas, dilida bo’lishi zarur, inson, millat hayotidagi o’z-o’zini saqlab qolish imkoniyatining, kuchining ichki mohiyatini tashkil etadi.

Mahallalarda yashovchi kishilarda milliy ruhi kuchliligi, milliy ongni anglashi mo’’tadilligi yaqqol ko’zga tashlanib turadi. O’zbeklarda: «Uy olma, qo’shni ol» degan ajoyib naql mavjud bo’lib, uning zamirida oilasi namunali, faol, iymon-e’tiqodli insonlar yashashini hohlaganliklari yotadi. Boshqa xalqlarda ham shu fazilat bor. Agarda inson qalbida milliy g’oya chuqur o’rin olgan bo’lsa, bir-biri bilan tez til topishgani xolda, ularda o’zaro g’arazlik, ko’rolmaslik illatlari bo’lmaydi, aksincha, axil-inoq bo’lib yashaydilar. Mahallada qay darajada totuvlik bo’lsa, shu darajada tarbiya kuchayadi, yoshlar mahalla faollaridan o’rnak olib yashashni o’rganadilar... Milliy g’oyani bilishga asoslangan onglilik, faollik quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi:

- milliy ong va milliy o’zlikni anglashga tayanib, muayyan etnik birlikka mansublikni, uning oldidagi burch va mas’uliyatni bilish;

- milliy manfaatlarni, ular bilan bog’langan maqsadlarni bilish, barcha muammolarni hal etishda o’z taqdiri Vatan, millat taqdiri bilan bog’liq ekanini his qilish;

- milliy kalondimog’likka berilmaslik, barcha xalqlar bilan adolatli, teng huquqli munosabatlar o’rnatish;

- boshqa xalqlarning qadr-qimmatini yerga urmaslik;

- milliy ta’lim-tarbiya an’nalariga sodiqlik;

- til, milliy meros, qadriyatlar, an’ana va urf-odatlarga xurmat bilan qarash, ularni millat ijtimoiy-ma’naviy kamolotining muhim omili deb olish;

-ota-bobolar yashagan Vatanning jahondagi obro’-e’tibori ortib borishini ta’minlash;

- keksalarni hurmat qilish;

- elim deb, yurtim deb yonib yashash, ozod va obod Vatanning mustaqilligimizning qadriga yetib yashashdan iboratdir;

Milliy g’oya targ’iboti haqida so’z yuritar ekanmiz, omma orasida u kim bo’lishidan, qaysi millatga mansubligidan qat’iy nazar, targ’ibot-tashviqot ishlarini sodda, xalqona, milliy sharoit va urf-odatlaridan kelib chiqib olib borish zarur. Mening fikrimcha, targ’ibotchi eng avvalo so’z boyligi yuksak, ma’nan boy, intellektual rivojlangan, ijodkor hamda tashkilotchi bo’lishi shart.

Barcha soha vakillari qatori biz pedagoglarning ham o’z oldimizga qo’ygan oliy maqsadimiz, eng avvalo, shogirdlarimizga milliy tarbiya tizimini to’g’ri yo’lga qo’yish, bilim va malakalarni zamonaviy ta’lim texnologiyalari asosida olib borish, kelgusida ona Vatanimiz, mustaqil diyorimiz uchun munosib farzandlar bo’lib yetishishlariga erishishdan iboratdir.

Har bir targ’ibotchida «SHu Vatan boy bo’lsa-boy bo’lamiz, shu el tinch bo’lsa-tinch bo’lamiz, rivojlansa- barcha orzu-umidlarga erishamiz» degan fikrlar milliy g’oyaning ma’rifiy-tarbiyaviy shioriga aylanmog’i darkor, zero, milliy g’oya-bizning –g’oyamizdir.

O’quvchilarda o’zbek xal qo’shilrining g’oyaviy- badiiy xususiyatlari musiqa tilining o’ziga xos xususiyatlarga doir tushuncha va tasavvur xosil qilish ancha murakkab uzoq davom etadigan jarayondir. Bu vazifa o’quvchilarning musiqani ongli idrok etishlari, elementar taxlil qilishlari va ularning musiqa xaqidagi bilimlarini boyitib borish asosidagina muvoffaqqiyatli bajarish mumkin. Binobarin, musiqani faol idrok etish musiqa tarbiyasining asosidir. Bolalar musiqani astoydil tinglab, u xaqida biror fikr yuritsagina musiqaning estetik ta’limiy va tarbiyaviy funktsiyasi amalga oshadi. Musiqani chinakam, hissiyot bilan idrok etish musiqaga yondashishning eng faol shakllaridan biridir.