Bitiruv malakaviy ishi Mavzu: Islom dinida oila ma’naviyatining ifodasi

2.Bob. ISLOM DINIDA OILA MUNOSABATLARINING MA’NAVIY-AXLOQIY JIHATLARI
2.1.Islomda oila munosabatlarining ma’naviy-axloqiy asoslari
XXI asrdan boshlab, dunyo makonida jahon dinlari va konfessiyalarining mamlakatlararo ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarida, shaxs va jamiyat aloqalarining rivojlanishida, shu jumladan, oila munosabatlarida jonlanish kuzatilmoqda. Xususan, islom dinining oila, shaxs va jamiyatda tutgan o’rni va bajaradigan funksiyalari barchani qiziqtirmoqda. Bugungi kunda, - dedi Islom Karimov, - islom diniga nisbatan butun dunyoda qiziqish va intilish kuchayib borayotgani hech kimga sir emas¹. Haqiqatan ham, oilaning ijtimoiy guruh sifatida barqarorligini ta’minlash, islom ta’limoti va qadriyatlari asosida qurilgan oilalar nisbatan mustahkam bo’lgani uchun ham unga qiziqish ortmoqda.
XX asrning oxiri, XXI asrning boshlarida jahonda bo’lib o’tgan moliyaviy iqtisodiy inqiroz oila munosabatlariga ham o’z ta’sirini ko’rsatganini ko’rishimiz mumkin. Rossiya olimlari: V.I.Maksimenkov, A.A.Popov, chet el olimlari: E.Bek, M.Bouen, X.Bridjer, E.Keyn va boshqalar hozirgi vaqtda xorijlik yoshlar oila qurishdan ko’ra oiladan tashqari qadriyatlarni ko’proq qo’llayotganlariga e’tibor qaratmoqdalar². So’rab chiqilganda O’zbekiston fuqarolarining mutlaq ko’pchiligi (95,0%) turmush qurishda Fuqarolik holatlarini dalolatnomalarini yozish (FHDYO)da ro’yxatdan o’tish shart desa, atigi 4,2% foiz respondent shart emas deb hisoblaydilar³. Ammo, oila qurishda rasmiy nikohdan ko’ra oiladan tashqari qadriyatlarga rioya qilish tendensiyasi mamlakatimiz yoshlari orasida chet elga nisbatan ozchilikni tashkil etsada, unga e’tibor qaratilmasa, nafaqat jamiyatdagi demografik vaziyatga, balki ijtimoiy-iqtisodiy, ma’naviy-axloqiy hayotga ham salbiy ta’sir ko’rsatadi.
Shubhasiz, din ulkan axloqiy salohiyatga ega va axloqni tartibga solish, urf-odatlarni tartibga solish vositasi sifatida ishlaydi. Ushbu funksiya oilaviy munosabatlarda aniq namoyon bo’ladi. Musulmonlarning ota-onalariga munosabati bo’yicha Islomning eng yuqori ko’rsatmalariga loyiqdir. Payg’ambarimiz Muhammad (s.a.v.) hadislarining birida shunday deganlar: “Jannat ostida onalar homiyligi. “ U barcha musulmonlarni tegishli pochta orqali chaqiradi va ayollarni hurmat qilish – bunday onalar jamiyat hayotining asosiy manbalari deb ko’rsatadi. Islomda otaga xiyonat qilish taqiqlangan qizi uning roziligisiz turmushga chiqdi. Biroq, amalda talab kattalarga hurmat bilan munosabatda bo’lish, ota-onalarga alohida hurmat, oilada otaning ustun o’rni deyarli qizlarni ushbu huquqdan foydalanish imkoniyatini bermaydi.
Islomning ajralishga bir xil qat’iy yondoshishi muhim ahamiyatga ega. Payg’ambar Muhammad (s.a.v) aytadi: “Uylaning, lekin ajrashmang, chunki undan (ajralish) osmon larzaga kelmoqda” – deb aytadilar.
1. Oila – jamiyatning beshigi, xavfsizlik, sog’liq va ota-onalar va yosh avlodni qo’llab-quvvatlash.
2. Oila tabiiy jinsiy istaklarni cheklovchi omil sifatida erkaklar va ayollar ularni sog’lom yo’nalishda boshqaradi.
3. Oila muhabbat, mehr-oqibat, rahm-shafqat kabi asosiy fazilatlarning manbai.
4. Oila ichki va tashqi xavflardan eng ishonchli boshpana sifatida.
Uning har bir a’zosini himoya qiladigan islomiy oilaviy tuzilma:

• 
  1 ustun – uy va yordam
  
• 
  2 ustun – sevgi va bolalar
  
• 
  3 ustun – fazilat ustuni
  
• 
  4 ustun – boshpana
  

Dehqonovning fikricha, bir tomondan aholining diniy ong va e’tiqodi ma’naviy-madaniy hayot barqarorligining muhim omili bo’lsa, ikkinchi tomondan, hozirgi jamiyat rivojida bajarishi lozim bo’lgan funksiyasidir¹.
Shu nuqtai nazardan Qur’oni karim, hadisi sharif, shariat ahkomlari va fiqhda yorqin ifodasini topgan oila munosabatlarining aqidaviy, huquqiy va nazariy asoslari haqidagi qarashlarni o’rganish kerak.
Islom manbalarida oila munosabatlarining shakllantirilishi haqidagi ilmiy-nazariy qarashlar o’z ifodasini topgan. Bu yondashuvlarda oila kichik ijtimoiy institut sifatida qaralib, tarbiya (shu jumladan, nikoh oldi tarbiya), o’zaro muloqot, bir-birini tushunish, farzandlarning ijtimoiylashuviga erishish asos qilib olinadi.
Oila munosabatlarini takomillashtirishda farzandlar tarbiyasi, xususan, yangi oila qurishga tayyorlashda nikoh yoshini aniqlash muhim ahamiyatga ega. Ba’zi arab davlatlari qonunlarida nikoh yoshi qizlar uchun 15 yosh, yigitlar uchun 17-18 yosh deb belgilangan. Bunday balog’at yoshga etmagan qizlarni turmushga berish yoxud ularning roziligisiz erga berish oila barqarorligiga putur etkazmoqda¹. Hanafiya mazhabida esa, nikoh yoshi qizlarga 17, o’g’il bolalarga 18 deb belgilangan.
Shuningdek, oilaning ma’naviy va axloqiy muhitiga hayotda sherigini tanlash, turmush qurish va munosabatlar tamoyillariga rioya qilish, turmush o’rtoqlar o’rtasida ma’naviy kuchini belgilaydigan asosiy omillar ko’p jihatdan bog’liq. Oilaviy munosabatlarning axloqiy asoslari, avvalambor, turmush o’rtoqlar o’rtasidagi muhabbatdir, yillar davomida do’stlikka aylanib, ularning madaniyati, ma’lumot darajasi, aloqasi, jamiyat va oila a’zolarida sog’lom ehtiyojlarni shakllantirish qobiliyati, dunyo bilan aloqa, adabiyot va san’at, sport bilan shug’ullanish – bu oilada nafaqat yuqori axloqiy tamoyillarni shakllantirish, ba’zida haqiqiy hayotdan uzoqlashish, balki eng oddiy me’yorlar haqida umumbashariy inson axloqi, odob-axloq ahli jamoati normalari elementlari, xushmuomalalik, halollik, mehr-oqibat, xushmuomalalik, hurmat, rahm-shafqat va boshqalar elementar axloqiy me’yorlar oilada tarbiyalanadi, ular oilaviy munosabatlarning asoslari ma’naviyatdir. Jamiyatda jinoyatchilikning mavjudligi, zo’ravonlikning ko’payishi, ayollarga nisbatan munosabat, shafqatsizlik, yetishmovchilik – bu boshlang’ich axloqiy me’yorlarni yetishmasligi bilan bog’laydi.
Islom dini, agar siz payg’ambar hadisining tubiga kirsangiz, bilim izlashga qarshi bo’lmang. Biroq, xavf ko’pincha diniy narsalarga bog’liq yoshlarni o’qitishni rahbarlar diniy dogmalar bilan cheklashadi.
Shariat – bu nafaqat musulmon huquq me’yorlari to’plami, balki xulq-atvor qoidalari va taqiqlarning ham keng qamrovli tizimidir. Aksincha xristianlik, islomda deyarli hamma narsa tartibga solingan tashqi ko’rinish, turmush tarzi, fikrlash usuli. Ammo bunday haddan tashqari narsaga yo’l qo’ymaslik kerak, qachon din xalqning ma’naviy hayotida monopoliyani amalga oshiradi, qiyofasini qat’iy tartibga soladi, fikrlash, xulq-atvor, shu bilan tanlov erkinligini cheklaydi. Ozodlik U eng muhim umuminsoniy qadriyatlardan biri va u buni yo’qotishi mumkin qat’iy diniy me’yorlarning ustuvor pozitsiyasiga muvofiq sifat.
Shariatga asoslangan oila qurishda nikoh yoshining asosiy sharti o’g’il bolalarning ixtilom, qizlarning hayz ko’rishi bilan birga ularning ma’naviy va moddiy jihatdan turmush qurishga tayyorgarligi asosiy mezon bo’lgan. Tibbiyot va ruhshunos olimlarning fikricha, yoshlarning balog’at yoshi 12-16-yoshgacha bo’lgan davrini o’z ichiga oladi. Bu yondashuvda yoshlarning biologik jihatdan jinsiy balog’atga etilishi hisobga olingan, xolos.
Vaholanki, oila qurish uchun balog’at yoshidan tashqari, ularning jismoniy sog’lom va ruhan tetik bo’lishi, ayni vaqtda, oila madaniyatidan xabardor bo’lishini taqozo etadi.
Oila qurishning shar’iy-huquqiy asoslarida, oila sub’ektlarining o’zaro rozilik bilan birga, nikoh yoshiga to’lishi, ruhiy jihatdan sog’lom bo’lishi, kelin uchun mahr va qalin to’lanishi, ular yaqin qarindosh bo’lmasligi va nikohni guvohlar ishtirokida qurish lozim¹. Ayollarning mahr asosida o’z mulkiga ega bo’lishidan tashqari, oila munosabatlaridagi vazifalari: xo’jalik yuritish, bola tarbiyalash, ilm olish hamda turmush o’rtog’i bilan oilaviy masalalarni echishda ishtirok etish huquqiga egaligi bilan belgilangan.
Shu bilan birga dinning jamiyatdagi alohida rolini tan olish va rag’batlantirish, diniy tashkilotlar o’rtasida huquqiy devor o’rnatish uchun hukumat organlari va din o’rtasida ziddiyatlar bo’lmasligi zarur. Shuni eslatib o’tish joizki, ko’pincha Islom, Shariat qonunlari ko’pxotinlilikka yo’l qo’yib, ajralishdagi mojarolarni keltirib chiqaradi va o’zi ham shariat bilan ajralish (masalan, telefon orqali ajralish) oilani, ayniqsa bunday oilalarda tug’ilgan bolalar, eng qiyin vaziyatlarda nikohni me’yorlar asosida qoplaydi.
An’anaviy oilada ma’naviy-axloqiy qadriyatlarning o’rni ayniqsa muhimdir, oila a’zolari o’rtasidagi juda zo’r va u qarama-qarshi bo’lgan haqiqatni baholashda ustunlik qiladi. Ushbu qiymatlar tizimida sharmandalik hissi hukmronlik qiladi, faqat har qanday noqonuniy ishni amalga oshirish uchun emas, balki jazo an’anaviy jamiyat, harakat, ammo hatto nisbatan bu haqda o’yladim. Ushbu madaniyat muvofiqlikka qaratilgan yuqori madaniyatga muvofiq bo’lgan standartlar diniy an’anaviy me’yorlar adabiy kelib chiqishi va bo’lishi mumkin.
O’zbekistonda istiqlol yillari oilaviy munosabatlarni boyitishda milliy va islomiy qadriyatlardan foydalanish masalalariga alohida e’tibor qaratilgan. Milliy va islomiy qadriyat shakllari o’z mazmun-mohiyati bilan ijtimoiy hayotning talab va ehtiyojlari ta’sirida takomillashadi, ba’zi jihatlari boyib boradi. Shu ma’noda, milliy va diniy qadriyatlarning oila madaniyatidagi mavqeida umuminsoniy qadriyatlarga bog’lanib ketishi nomoyon bo’ladi.
Zero, olimlar fikricha, olamda “qadriyat” , “umuminsoniy qadriyat” nomi bilan ataladigan konkret ob’ekt bo’lmaydi. Ammo har bir qadriyatni ijtimoiy hodisa deb qarasak, u konkret nom bilan ataladi. Shu ma’noda “Umuminsoniy qadriyat jamiyat va odamzod nasli uchun eng qadrli va umumijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan narsalar, hodisalar, sifat, faoliyat va boshqalarning ismi yoki nomini emas, balki ularning ijtimoiy qadrini ifodalash uchun ishlatiladigan falsafiy-aksiologik tushunchadir”¹.
Xalqimiz demokratik taraqqiyot yo’lini tanladi. Demokratiya nafaqat turli xil dinlar, nafaqat ateizm bunga yo’l qo’ymaydi, balki hayot tarzi ham din talablariga qisman javob beradi, ya’ni odamlar turmush tarzi doimiy ravishda javob bermaydigan shariatning barcha talablariga toqat qiladi. Bu siyosiy Islom va haqiqiy demokratiya o’rtasidagi tub farq, u jahon demokratiyasining etakchi mamlakatlari hayotiga asos bo’lgan Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasiga asoslanadi.
Axborot inqilobi davrida bola allaqachon axborot makonining tarbiyaviy ta’siri, ya’ni televizor, video va internet nazorat ostida bo’lgan. Bu 1980-yillarda televizor edi, bir qator olimlar G’arbga “mislsiz o’qituvchi” sifatida baho berila boshlandi. O’zgarishlar, XXI asrda yuzaga kelgan, ma’naviy va axloqiy qadriyatlar televizorning shakllanishdagi rolini aniqlashni talab qiladi. Maktab o’quvchilarining axloqiy ideallari tobora ommaviy axborot vositalari ta’siri ostida shakllana boshlanadi.
Zamonaviy yuqori texnologiyalar va axborot sharoitida Islom nafaqat an’anaviy vositalar va an’anaviy institutlari: masjid, madrasa, islom universiteti orqali rivojlanadi. Ko’pincha Internetda zamonaviy shaklda Islom, imom va’z qilmasa, shu jumladan oilaviy muammolar Internetni ko’rishda, diniy maslahatlarni berishda masjidlar yoki madrasalar ishlaydi. Bu tabiiy ravishda virtual “imomlar” yoshlarni Internetga tez-tez tashrif buyurishida ko’proq ta’sir ko’rsatadi. Bu oxir-oqibat ijtimoiy rollarni o’zgartiradi, asta-sekin yoshlar orasida axborot darajasi an’anaviy diniy vakillar, ommaviy axborot vositalari va Internet orqali tarqatiladi.
D. Bell va E. Tofflerlar nuqtai nazariga ko’ra “insoniyat sivilizatsiya bosqichlari: agrar, sanoat va postindustrial yoki axborot davridan bir necha bor o’tdi”¹ deb ta’kidalagan. Albatta, oiladagi ijtimoiy rollar va ma’lum darajada axloqiy ta’sirni cheklab qo’ygan global iqtisodiyot va siyosat singari o’z farzandlari uchun standartlar,axborot tarmoqlari, axborot asri deyarli o’zgardi, shu jumladan, milliy davlatlarning ta’sirini va o’z fuqarolarining ijtimoiy xatti-harakatlarini nazorat qilish huquqi cheklab qo’ygan.
Mahalliy jamoat masjidi yoki jamoat a’zosi, fuqarosi, uning oilasi yoki davlat muassasalari, oila allaqachon nazoratni yo’qotmoqda. Aynan ushbu tahdidlar mustaqil davlatlar uchun boshqarib bo’lmaydigan bo’lib qoladi. Bunda davlat oilaviy aloqa, shuning uchun boshlang’ich darajasida milliy tahdid soluvchi axborot tahdidlarini ogohlantirish uchun hujayralar xavfsizlik darajaga aylanadi.
Biroq, ma’lumotni olib tashlash uchun an’anaviy vositadan foydalaning tahdidlar bugun ishlamay qolishi mumkin. Endi axborot serverlarini shunchaki uzib qo’yish mumkin emas, taqiqlangan saytlarni yopish yoki bloklash kerak. Bular protseduralar vaqtincha muvaffaqiyatga erishishi mumkin, ammo strategik nuqtai nazardan, yangi axborot tahdidlariga qarshi javob, albatta, etarli bo’lmaydi.
Biroq, har ikkala holatda ham oila va davlat o’ynashda davom etmoqda, eng muhim ijtimoiy va madaniy kodlarni birlashtirishda muhim rol nafaqat davlatning gullab-yashnashiga hissa qo’shadigan odamlarning xatti-harakatlari va oila, shuningdek, muloqot uchun joy yaratish va zarur fazilatlarni rivojlantirish va haqiqatning mavjud muammolariga javob berish qobiliyatlari kiradi. O’zbekiston hukumati tomonidan qabul qilingan Milliy kontseptsiya ta’lim bilan tarbiya jarayonini rivojlantirish uchun yo’naltirilgan jamoat ongini rivojlantirish vazifalarini hal etishni hisobga olish yangi imkoniyatlar yaratdi.
Agar shunday bo’lsa, oila ushbu sharoitda ijtimoiy nazoratni saqlab turishi mumkin, bolalariga ular uchun ozmi-ko’pmi maqbul tanlovni taklif qilishga qodir. Agar ota-onalar farzandlariga qo’shimcha taklif qilishda imkoniyatlari cheklangan bo’lsa, faqat ta’lim, an’anaviy qadriyatlar asosidagi vositalariga tayanadi, javob yanada aniqroq, ular toqat qiladilar.
Shaxslarning xulq-atvori, e’tiqodi, turmush tarzi, e’tiqodi va boshqalar. U oilaviy muhitda mustahkamlana boshlaydi va oilada olgan bilimlari bilan odamlar o’z yo’llarida davom etadilar. Shuning uchun Islom dini oilaga katta ahamiyat beradi va oilaviy aloqalarni mustahkam saqlash uchun buyruq va tavsiyalar beradi.
O’zbek oilasiga asos bo’lgan sharqona milliy qadriyatlarning boshqa millatlar hayotida amal qilanayotgan qadriyatlarga o’xshash va farqli tomonlari mavjud. O’zbek xalqi ma’naviyatida ota-onaga hurmat, ehtirom, qarindoshlik, e’tiqodiga sodiqlik, millatiga g’amxo’rlik, mehmondo’stlik, mehribonlik kabi fazilatlar katta o’rin tutadi. Oilada bunday qadriyatlar ta’sirida tarbiya olgan yoshlar milliy mintalitetimizga xos an’analarni, nafaqat, davom ettiradilar, balki ularni yanada umuminsoniy qadriyatlar asosida boyitadilar.
Ilmiy adabiyotlarda keng tarqalgan qarashlarga ko’ra, oila munosabatlarini rivojlantirishda milliy va islomiy qadriyatlar oila bajaradigan funksiyalar: reduktiv, tarbiyaviy, rekreatik, iqtisodiy, kommunikativ, integrativ, regulyativ, kompensotorlik va dunyoqarashlik vazifalarini bajarish orqali amalga oshadi. Sotsiologlar oila mustahkamligi muammosi ko’p jihatdan strukturali-funksional tahlilni talab etadi, degan fikrni quvvatlaydilar. Ba’zi sotsiologlar oila funksiyalarini uch yo’nalishda ifodalaydigan: demografik funksiyasi, ijtimoiy vazifasi va iqtisodiy vazifasidir¹. Bu fikrlarga e’tiroz bildirilmagan holda, milliy va diniy qadriyatlar asosida oila bajaradigan funksiyalar birmuncha keng hisoblanadi.
Islomda milliy qadriyatlarning oila munosabatlarining rivojlanishiga hissa qo’shib kelayotgan tomonlari “mahr”, “odat”, “qalin”, “aqiqa”, “ijtimoiy himoya”, “meros” kabi tushunchalarning mazmuni atroflicha tahlil qilish kerak. Jumladan, ayrim xalqlarda oila qurish va uning mustahkamligini ta’minlashda “mahr” va “qalin” belgilash holatlari mavjuddir. Islom ta’limotida mahr ayolning mulkidir, undan foydalanish faqat ayolning roziligi bilan bo’ladi. Er-xotin rishtalarini mustahkamlash maqsadida hozirgi davrning ba’zi yoshlari oila qurishda shartnomali nikoh shaklidan ham foydalanmoqdalar. O’zbek oilalarida oila qurishda qiz tomonga qalin berish odati bor. Bu odat islomdan oldin ham bo’lgan. Hozirgacha saqlanib kelingan qalin aslida turkiy xalqlar orasida keng tarqalgan odatlardan hisoblanadi. Ammo bu odat ba’zi tadqiqotlarda: “sut haqi”, “kuyov sovg’asi”, aksariyat hollarda esa, kelin liboslari va to’y xarajatlari uchun sarflanadi, deb asoslanmoqda.
Oila munosabatlarida muomala madaniyati alohida o’rin tutadi. Shu nuqtai nazardan, oiladagi ta’lim-tarbiyada shirinso’zlikning ahamiyati ham kattadir. Bu xususda Husayn Voiz Koshifiy: “Bilingki, odamzotning sharafi nutqi bilan va nutq odobiga rioya qilmagan odam bu sharafdan bebahradir. So’z hamma vaqt sabab uchun ishlatilishi to’g’ri va haqqoniy bo’lishi kerak. Agar shunday bo’lmasa, jim turgan ma’qul”¹, degan edi.
Oila munosabatlari va ma’naviyatini oshirishda ota-onalar go’zal, shirin so’zlar bilan o’z madaniyatini, o’z qadr-qimmatini namoyon qiladi. Oilada farzand nutqi qanchalik go’zal bo’lsa, bilimi qanchalik ortsa, ma’naviy saviyasi ham shunchalik yuksalib boradi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagi xulosalarga kelish mumkin: