Bilimlendiriw ministirligi

6. Dem alıw orayı onın’ retlewshilik xızmeti.
Dem alıw orayı, dem alıwdın’, dem shıg’arıwdın’ izbe-izligin organizmnin’ jag’dayına yag’nıy (jumıs islew tınıshlıq, emotsionallıq jag’daylarına baylanıslı dem alıwdı retlep otıradı. Dem alıw orayı uzınsha miyde jaylasıp, bul dem alıw apparatı organlarının’ jumısın retlewshi neyronlardın’ jıyındısı bolıp esaplanadı.
Dem alıw orayın ha’m onın’ a’hmiyetin birinshi ret rus fiziologi N. A. Mislavskiy a’hho’ jılı anıqladı ha’m onın’ su’t emiziwshi xaywanlarda uzınsha miyde jaylasqanlıg’ın ko’rsetedi. Dem alıw orayında onın’ eki bo’liminde eki gruppa neyronlar bolıp olardın’ birinshisi inspiratorlıq (dem alıwdı), ekinshisi ekspiratorlıq (dem shıgarıwdı) basqarıwshı neyronlar bolıp tabıladı.
Dem alıw orayının’ xızmeti gumorallıq tu’rde retlenedi. Bul oraydın’ iskerligi qannın’ ximiyalıq quramına ha’m reflektorlıq retlewshilik jag’daylarına baylanıslı boladı.
Dem alıwdın’ gumorallıq retleniwinde qan quramındag’ı SO₂ mug’darı baslı roldi tutadı. Uzınsha miydin’ retikulyarlıq formatsiyasında dem alıw orayına jaqın jerde xemoretseptorlar jaylasıp, olar SO₂ gaz mug’darın ju’da’ tez sezedi. Eger qan quramında SO₂ gaz ko’beyse, xemoretseptorlar titirkenedi ha’m o’zlerinde payda bolg’an qozıwdı inspiratorlıq yag’nıy dem alıwdı alıp barıwshı, basqarıwshı neyronlarg’a o’tkeredi.
Qan quramının’ gazlıq sostavı, onın’ dem alıw neyronlarına ta’siri Frederik ta’jiriybesi dep atalatug’ın ayqaspalı qan aylanısı ta’jiriybesinde ko’riwge boladı. Bul ushın eki iyt alıp olarg’a narkoz berip olardın’ uyqı arteriyasın ha’m yarımlıq venasın ayqaspalı tu’rde baylanıstıramız. Bunda 1-shi iyttin’ bası 2-shi iyttin’ gewdesinen, 2-shi iyttin’ bası 1-shi iyttin’ gewdesinen qan aladı. Ayqaspalı qan aylanısın baylanıstırıp bolg’annan keyin 1-shi iyttin’ traxeyasın qısamız, yag’nıy og’an sırttan kislorod jetkermeymiz. Na’tiyjede, bul iytte dem alıw toxtaydı, al 2-shi iytte kerisinshe ku’shli dem alıw payda boladı. Bunın’ ma’nisi mınadan ibarat: traxeyası qısılg’annan keyin a’-shi iyttin’ denesine sırttan O₂ kelmeydi, na’tiyjede onın’ denesinde ko’p mug’darda SO₂ gaz jıynaladı ha’m bul gaz qan arqalı 2-shi iyttin’ basına barıp dem alıw orayı neyronların qozdıradı, na’tiyjede onda ku’shli dem alıs protsessi payda boladı. Ekinshi iyttegi ku’shli dem alıs protsessi na’tiyjesinde onın’ qanında O₂ ko’p mug’darda toplanadı, biraq SO₂ gaz ju’da’ az boladı. O₂ ko’p SO₂ az bolg’an 2-shi iyttin’ qanı 1-shi iyttin’ basına kelip dem alıw orayı neyronlarının’ aktivligin irkedi, na’tiyjede 1-shi iytte dem alıw toxtaydı. Ta’jiriybe tiykarında biz mınaday mag’lıwmatqa iye bolamız. Qan mug’darındag’ı SO₂ gazdın’ jag’dayına baylanıslı dem alıw orayı neyronları aktivlemedi, dem alıwdı ku’sheytedi, O₂ mug’darı dem alıw orayı neyronlarının’ qozıwın to’menletedi yag’nıy dem alıwdı irkedi eken.