Bilimlendiriw ministirligi

8. Ju’rek qan tamırlar jumısının’ fizikalıq jumıs waqtın-dag’ı o’zgerisi.
Fizikalıq jumıs ju’rek qan tamırlar iskerligine bir qansha ta’sir jasaydı, na’tiyjede olardın’, qan basımı ha’m basqada qo’rsetkishleri o’zgeredi. Fizikalıq shınıg’ıwlar waqtındag’ı organizmnin’ kislorodqa bolg’an talabının’ ku’sheyiwi fizikalıq jumıstı baslamastan aldın aq bayqaladı. Bul jag’day sha’rtli reflektorlı tu’rde iske asadı, sebebi sport zalı, ondag’ı inventarlar ha’m sol orın jag’dayı sportsmenge sha’rtli refleks bolıp ornag’an boladı.
Fizikalıq jumıs yamasa shınıg’ıw waqtında bulshıq etlerdin’ qan menen ta’miyinleniwi birqansha joqarılaydı. Sebebi bul waqıtta bulshıq et sistemasında zat almasıw protsessi ku’sheyedi, na’tiyjede qan sostavında uglekislıy gaz, su’t kislotası qusag’an zat almasıw protsessinin’ aqırg’ı produktaları ko’beyedi ha’m olar arteriollardın’ ja’ne kapillyarlardın’ ishki ken’isligin u’lkeytedi. Fizikalıq nagruzkanın’ baslang’anınan keyin q-o’ min. waqıttan son’ organizmde qan aylanıs ha’m dem alıw sisteması jumısında aytarlıq o’zgeris payda bolıp ol organizmnin’ talabın qanaatlandırıwg’a bag’darlanadı.
9. Limfa ha’m onın’ aylanısı.
Limfa ren’siz suyıqlıq bolıp, ol limfatikalıq tu’yinlerde ha’m kapillyarlarda boladı. Ximiyalıq quramı boyınsha ol qan plazmasına jaqın keledi. Biraq onda belok mug’darı ju’da’ az boladı. Limfa quramında beloklardan protrombin ha’m fibrinogen bolg’anlıqtan ol uyg’ısh keledi. Biraq onın’ bul qa’siyeti qang’a qarag’anda bir qansha to’men. Limfa quramı organizmde zat almasıw protsessinin’ qalay o’tkenligin bildiredi ha’m onın’ quramı o’zgeredi.
Limfa tkan aralıq suyıqlıg’ınan payda boladı, al tkan aralıq suyıqlıg’ı kapillyar qan tamırlarında payda boladı. Bul suyıqlıq barlıq tkan aralıq ha’m kletka aralıq boslıqlardı toltırıp turadı ha’m ol qan menen kletkalar arasın toltırıp turıwshı ortalıq bolıp esaplanadı.
Tkan aralıq suyıqlıg’ı arqalı kletkalar barlıq o’zine kerekli azıqlıq zatlardı aladı ha’m og’an zat almasıw protsessinde payda bolg’an zıyanlı birikpelerdi bo’lip shıg’aradı.
Limfa, limfa tamırları ha’m tu’yinleri boylap xa’reket etedi onın’ ha’reketi tiykarınan organlardın’ aktivliginen ha’m limfa tamırlarının’ qısqarıwshılıq mu’mkinshiliginen ha’reketke keledi. Bunnan tısqarı limfanın’ ha’reketi skelet bulshıq etlerinin’ qısqarıwshılıg’ınan, ko’kirek kletkasının’ keri basımınan payda boladı. Bul ko’kirek kletkası limfa tu’yinlerindegi limfanın’ ha’reketin keltirip shıg’aradı. Eresek adamlarda 500-1000 g’a jaqın tu’yinleri ushırasadı. Limfa tu’yinleri bir qansha a’hmiyetli xızmetlerdi atqaradı: olarg’a 1. Gomopoetikalıq, 2.İmmunopoetikalıq, 3. Qorg’awshılıq h. t. b. kiredi.
Gomopoetikalıq xızmeti - limfa tu’yinlerinde ayırım qan kletkalarının’ yag’nıy kishi ha’m orta limfatsitlerdin’ payda bolıwı menen ko’rinedi. Olar limfanın’ ha’reketi menen qang’a qosıladı. Limfatikalıq tu’yinlerde antitelalar payda boladı. Limfa tu’yinleri organizmge ha’r jat denelerdin’ kelip tu’siwine tosqınlıq jasaydı, olardı su’zip tazalap turadı. Bunnan tısqarı limfa tu’yinleri beloklardın’, maylardın’, vitaminlerdin’ ha’m basqada azıqlıq zatlardın’ almasıwına qatnasadı.
Sınaw sorawları
1. Qan aylanısı qanday bo’limlerden turadı?
2. U’lken qan aylanıs shen’berinin’ a’hmiyeti qanday ha’m ol
ju’rektin’ qaysı bo’liminen baslanadı?
3. Ju’rekte qanday klapanlar bar?
4. Ju’rek bulshıq etinin’ qanday fiziologiyalıq qa’siyetleri bar?
5. Elektrokardiogramma degenimiz ne?
6. Ju’rektin’ qısqarıw ritmine qanday faktorlar ta’sir jasaydı?
7. Ju’rek iskerliginin’ reflektorlı retleniwi qalay iske asadı?
8. Qan basımı degenimiz ne ha’m og’an qanday faktorlar ta’sir jasaydı?
9. Mikrotsirkulyatorlıq qan tamırlarına neler kiredi?
10. Qan tamırların taraytıwshı ha’m ken’eytiwshi oray qay
jerde jaylasqan ha’m onın’ a’hmiyeti qanday?
11. Depo xızmetin qanday organlar atqaradı ha’m deponın’
a’hmiyeti qanday?
12. Limfa degenimiz ne ol qanday payda boladı ha’m onın’
aylanısı qalay iske asadı?
A’debiyatlar
1. M. A. Ajibekov, T. B. Eshanov “Adam ha’m haywanlar fiziologiyası” I-II tom “Bilim” No’kis, 1998.
2. A. B. Kogan “Fiziologiya cheloveka i jivotnıx” I-II chast Moskva, “Vısshaya shkola” 1984.
3. M.A.Ajibekov. B.J. Jienbaev. Elektrokardiografiya krupnogo rogatogo skota v usloviyax jarkogo klimata. Nukus. “Karakalpakstan”, 1994
4. A.T.Matchanov i dr. Fiziologiya krovoobrasheniya (fiziologiya sosudistoy sistemı). UzMU im. M.Ulugbeka. Tashkent 2004.
5. A.T.Matchanov va boshqolar. Ulg’ayish fiziologiyasi. UzMU im. M.Ulugbeka. Tashkent 2004.
6. B.İ.Tkachenko. Osnovı fiziologi cheloveka. M.1994
7. A.N.Golikov. Fiziologiya selskoxozyaystvennıx jivotnıx. M. 1991.