Bilimlendiriw ministirligi

2. Dem alıwshı, ishten shıqqan ha’m alveol quwıqshalarındag’ı hawanın’ quramı.
Bizin’ dem alatug’ın atmosfera xawasının’ quramı 20,94% kislorodtan, 0,03% uglekislıy gazdan, 79,03% azottan turadı. Organizmnen dem alıw barısında ishten bo’linip shıg’atug’ın hawa quramında 16,3% kislorod, 4,0% uglekislıy gaz, 70,7% azot ushırasadı.
Organizmnen dem alıw barısında ishten bo’linip shıg’atug’ın hawa quramı turaqsız bolıp, ol zat almasıwdın’ tezligine, dem alıw sanına ha’m onın’ teren’liligine baylanıslı boladı. Eger ishten dem shıg’arıwdı toqtatsaq yamasa bir neshe ma’rte tez-tez dem alsaq onın’ quramı tez o’zgeredi. Alveol quwıqshalarındag’ı hawa quramı atmosfera hawası quramınan parq qıladı, bunın’ sebebi ishtegi hawada uglekislıy gaz mug’darı ko’p bolatug’ınlıg’ında. Sebebi gazlardın’ qan menen almasıwı yag’nıy qannın’ kislorod penen toyınıp, uglekislıy gazdın’ bo’linip shıg’ıwı alveollarda o’tedi. Sonlıqtan alveol quwıqshalarında kislorod az, al uglekislıy gaz ko’p boladı. Alveol quwıqshalarında ayırım gazlardın’ bir-birine protsentlik qatnası to’mendegishe ayırmashılıqqa iye.
Mısalı: 14,2-14,6% kislorod, 5,2-5,7% uglekislıy gaz, 79,7-80,0% azot. Alveol hawası ishten shıqqan hawa quramınanda bir qansha ajıraladı. Sebebi ishten shıg’atug’ın hawa quramında dem alıw jollarındag’ı qaldıq yag’nıy dem alıwg’a qatnaspaytug’ın hawa qosıladı, sonlıqtan bul jerde kislorod mug’darı bir qansha joqarı boladı.
3. O’kpelerdin’ du’zilisi, dem alıw tsikli.
O’kpeler quramalı du’ziliske iye jup organ. Olar ko’kirek quwıslıg’ında jaylasqan. O’kpege hawanı jetkerip beriwshi jollarg’a jutqınshaq, kegirdek, kegirdek ekige bo’linip o’kpe bronxların payda etedi, olar on’ ha’m shep bo’limlerge bo’linedi. Bronxlar mayda tarmaqlarg’a bo’linip, bronxiollardı payda etedi, olardın’ ushları kishkene quwıqshalarg’a aylanıp o’kpe alvelların yamasa quwıqshaların du’zedi.
Dem alıw jollarında hawa qan menen tikkeley baylanıs du’ze almaydı, sonlıqtan bul jerde qannın’ kislorod penen toyınıp, uglekislıy gazdı bo’lip shıg’arıw qubılısı o’tpeydi. Sonlıqtan dem alıw jolların ha’m ondag’ı dem alıwg’a qatnaspaytug’ın hawanı o’li ken’islik ornı, al ondag’ı hawanı o’li yamasa paydasız ken’islik hawası dep ataymız. Tınısh dem alıw barısında bul bo’limde shama menen 140-150 ml. xawa boladı ha’m ol dem alıw protsessine qatnaspaydı.
O’kpe alveolları mayda kapillyar qan tamırları menen tıg’ız qaplang’an bolıp, olardı o’kpe arteriyası qan menen ta’miyinleydi. O’kpelerdi shama menen 300-400 mln. mikroskopiyalıq mayda alveollar bar. Alveollar sanının’ ko’pligine baylanıslı o’kpelerdin’ dem alıw beti ko’lemi ju’da’ u’lken boladı. Shama menen salmag’ı 70 kg. Adam dem alg’anda o’kpelerdin’ dem alıw beti ken’isligi 80-100 m² qa, al dem shıg’arg’anda 40-50 m² qa ten’ boladı.
O’kpe alveollarının’ dem alıw ha’m shıg’arıw waqtındag’ı ashılıwı ha’m jabılıwı ha’m xawanın’ dem alıw jolları arqalı ha’reketi waqtında dem alıw dawısı payda boladı, bunı arnawlı a’sbap ja’rdeminde auskultatsiya usılı tiykarında anıqlawg’a boladı.
Dem alıw tsikli. Bul dem alıw ha’m dem shıg’arıw ja’ne dem alıw pauzası bo’limlerinen turadı. Dem alıw ha’reketi bir tegis jiyilikte o’tedi. Eresek admlar tınısh jag’dayda minutına 12-18 ret dem aladı. Jas balalarda dem alıw sanı bir qansha jiyirek bolıp keledi, a’sirese jan’a tuwılg’an balalar minutına 60 retke shekem dem aladı. Jastın’ o’siwi menen dem alıw sanı siyrekley baslaydı ha’m shama menen 5 jasar balalar minutına 25 ret dem aladı. Jas ayırmashılıg’ının’ barlıq da’wirlerinde dem alıw sanı, ju’rektin’ sog’ıw yamasa qısqarıw sanınan 4-5 ese az boladı.
Dem alıwdın’ teren’liligi. Dem alıw teren’liligin ko’kirek kletkasının’ dem alıw waqtındag’ı qıymılı menen ha’m o’kpe ko’lemin o’lshewshi arnawlı u’skeneler ja’rdeminde anıqlaymız. Dem alıw barısında onın’ sanına ha’m onın’ teren’liligine ha’r qıylı faktorlar ta’sir etedi. Bunday faktorlarg’a qan quramının’ o’zgeriwi, organizmnin’ shınıqqanlıg’ı ha’m organizmde zat almasıw protsessinin’ mug’darı ha’m basqalar. Dem alıw sanı qanshama jiyi ha’m onın’ teren’liligi qanshama joqarı bolsa, organizmge sonshama ko’p mug’darda kislorod jetkerilip beriledi ha’m uglekislıy gaz bo’linip shıg’adı. Dem alıw ju’da’ tez ha’m u’stirtin yag’nıy onın’ teren’liligi az bolsa, onın’ organizmin kislorod penen ta’miyinlewi ju’da’ to’men boladı.