Bilimlendiriw ministirligi

4. Dem alıw ha’m shıg’arıw mexanizmi.
Dem alıw (inspiratsiya) qubılısı ko’kirek kletkasının’ u’sh ta’repke ken’eyiw ha’m ha’reket etiw na’tiyjesinde payda boladı. Bunday xa’reketler joqarı, qaptalg’a ha’m aldıg’a artqa qıymıldaw na’tiyjesinde iske asadı. Ko’kirek kletkasının’ ken’eyiwi qabırg’a aralıq bulshıq etlerdin’ qatnasında, olardın’ qısqarıwında iske asadı. Ko’kirek kletkası bulshıq etlerinin’ ha’m diafragma bulshıq etinin’ dem alıwg’a qatnasına baylanıslı dem alıw tipleri anıqlanıp olarg’a ko’kirek yamasa qabırg’a, qarın diafragmalıq dem alıw tipleri dep at berilgen.
Er adamlarda qarındı qıymıldatıw tipindegi yag’nıy dem alg’anda qarın bulshıq etleri xa’reketke kelse, al nasharlarg’a ko’kirek bulshıq etleri xa’reketke kelip ko’kirek penen dem alıw tipi anıqlanadı. Biraq ayırım jag’daylarda, a’sirese fizikalıq jumıs waqtında dem alıw protsessine iyin ha’m moyın bulshıq etleri qatnasadı. Sonlıqtan bulardı ja’rdemshi bulshıq etler dep ataymız.
Dem shıg’arıw (ekspiratsiya) qabırg’a aralıq bulshıq etlerdin’ bosasıwı ha’m diafragma bulshıq etinin’ joqarı ko’teriliwi na’tiyjesinde iske asadı.
5. O’kpe ventilyatsiyası (shamallawshılıg’ı) Qannın’ O₂ tarqatıp beriwi.
Sırtqı dem alıw apparatı iskerligin u’yreniw ushın meditsinada, klinikalıq praktikada ha’m fiziologiyalıq laboratoriyada o’kpenin’ shamallaw ko’lemin yag’nıy o’kpede xawa aylanısının’ mug’darın anıqlaydı. Bunda tiykarınan n’ tu’rli ko’lem anıqlanadı.
1. Dem alıw ko’lemi - bunda adam tınısh jag’dayda normal dem aladı ha’m dem shıg’aradı (300-700 ml)
2. Qosımsha ko’lem - bunda adam tınısh dem alıp bolıp, ja’ne ko’kiregin kerip dem alsa onda belgili mug’dardag’ı hawa ja’ne ko’kirek kletkasına kiredi. Mine bul xawa ko’lemi qosımsha ko’lem dep ataladı (1500-2000 ml.)
3. Rezerv (zapas) ko’lem - bul erkin dem alıp ha’m erkin dem shıg’arıp bolg’annan keyin teren’ dem shıg’arg’anda ishten shıg’atug’ın hawa ko’lemi bolıp esaplanadı. Onın’ mug’darı (1500-2000 ml.)
4. Qaldıq hawa - bul o’kpeden teren’ dem shıg’arg’annan keyingi onda qalatug’ın hawa mug’darı bolıp, onın’ ko’lemi 1000-1500 ml. mug’darında boladı.
Dem alıw ko’lemi ha’m rezerv hawa ko’lemi qosılıp o’kpenin’ tirishilik sıyımlılıg’ın payda etedi. O’kpenin’ tirishilik sıyımlıg’ı degenimiz - bul teren’ dem alg’annan keyin, teren’ dem shıg’arg’anda ishten shıqqan hawa mug’darı bolıp esaplanadı. Bul jas adamlarg’a 3,5-4,8 l., nasharlarda 3-3,5 l. mug’darında boladı. O’kpenin’ tirishilik sıyımlıg’ı ko’rsetkishi ju’da’ o’zgermeli, ol jasqa, jınısqa, adamnın’ boyına, dene salmag’ına denenin’ jaylasıw bag’darına, dem alıw bulshıq etlerinin’ jag’dayına, dem alıw orayının’ qozıwına ha’m basqada bir qatar faktorlarg’a baylanıslı o’zgeredi. O’kpenin’ tirishilik sıyımlılıg’ına baylanıslı sırtqı dem alıw apparatı jumısının’ jag’dayın anıqlawg’a boladı.
O’kpenin’ ulıwma sıyımlılıg’ı - onın’ tirishilik sıyımlılıg’ı ko’leminen ha’m qaldıq hawa mug’darının’ qosındısınan turadı. Dem alıw sanı ha’m onın’ teren’shiligi o’kpelerde hawanın’ ha’reketine aytarlıqtay ta’sir etedi. O’kpe ventilyatsiyası yamasa onın’ shamalawı degenimiz atmosfera hawası menen o’kpeler arasındag’ı baylanıs yag’nıy 1 minut dawamında o’kpelerden o’tken hawa mug’darı bolıp esaplanadı. O’kpe ventilyatsiyası tiykarında alveol hawası tazalanadı, onda kislorod ha’m uglekislıy gazdın’ partsiallıq basımı saqlanadı, na’tiyjede gaz almasıw protsessi normal iske asadı. O’kpe ventilyatsiyasın - dem alıw ko’lemin dem alıw sanına ko’beytip anıqlaydı. Mısalı: 1 minutta neshe ret dem alsa, sol san boyınsha ko’lem anıqlanadı. Eresek admlarda salıstırmalı fiziologiyalıq tınıshlıq jag’dayında o’kpe ventilyatsiyası minutına 6-8 litr boladı. O’kpe ventilyatsiyası ko’lemi arnawlı pribor spirometr ha’m spirograflar ja’rdeminde anıqlanadı.
Gazlardın’ qan arqalı jetkerilip beriliwi. Joqarıda aytılg’anlardın’ ba’ri dem alıw protsessinin’ tek g’ana bir ta’repi yag’nıy sırtqı dem alıs protsessi bolıp esaplanadı, yamasa gazlardın’ organizm ha’m sırtqı ortalıq arasındag’ı almasıwın bildiredi.
Organizmnin’ kislorodtı qabıllawı, uglekislıy gazdı payda etiwi kletkalarda ju’redi, yag’nıy bul jerde tkan aralıq dem alıw yamasa ishki dem alıs protsessi ju’redi. Dem alıw protsessin aytqanımızda onın’ qalay iske asatug’ınlıg’ın eske tu’siriwimiz kerek ha’m bul protsesste qannın’ kletkalar menen ortalıq arasındag’ı baylanıstırıwshı xızmetin esapqa alıwımız kerek. Sebebi qan tkanlarg’a kislorodtı jetkerip berip, uglekislıy gazdı bo’lip alıp ketedi. Kislorodtın’ qang’a uglekislıy gazdın’ qannan bo’linip shıg’ıwı arnawlı fizikalıq zanlılıq boyınsha iske asadı. Bul olardın’ suyıqlıqtag’ı partsiallıq basımına baylanıslı boladı.
Gazlardın’ partsiallıq basımı. Bunda gazlar aralaspasında belgili bir ga’zge tiyisli bolg’an basım tu’siniledi. Gazlardın’ ortalıqtan qang’a ha’m qannan ortalıqqa bo’linip shıg’ıwında olardın’ partsiallıq basım ayırmashılıg’ı a’hmiyetli orındı tutadı. Gazlar ha’mme waqıt joqarı basım bar ta’repten to’men basım bar ta’repke qarap ha’reket etedi. Bul jag’day olarda basım mug’darı ten’leskenshe dawam etedi. Mısalı: Kislorodtın’ ortalıqtan alveolg’a, onnan kapillyarlarg’a o’tiwin qarap shıg’ayıq. Kislorodtın’ en’ joqarg’ı partsiallıq basımı atmosfera hawasında 21,1 kPa (158 mm. sn. bag’.) g’a ten’, alveollarda 14,4-14,7 kPa (108-110 mm. sn. bag’.) g’a ten’ bolsa, al venozlıq qanda yag’nıy o’kpelerge keliwshi qanda 5,33 vPa (40-mm. sn. bag’.) na ten’ boladı.
U’lken qan aylanıs shen’berinin’ kapillyar qan tamırlarında kislorodtın’ partsiallıq basımı 13,6-13,9 kPa (102-104 mm. sn. bag’. ten’), tkan aralıq suyıqlıg’ında 5,33 kPA (40 mm. sn. bag’. na) ten’, tkanlarda 2,67 kPa (20 mm. sn. bag’. g’a ten’) ha’m bunnanda kem boladı. Biraq bul jag’day kletkalardın’ funktsionallıq jag’dayına baylanıslı boladı.
Bug’an qarama-qarsı uglekislıy gazdın’ partsiallıq basımının’ en’ joqarı bolatug’ın ornı tkanlar bolıp esaplanadı. Sebebi olar tkanlarda toplanıp onnan kapillyarlarg’a ha’m vena tamırlarına kelip tu’sedi.
Kislorod qanda eki xalatta ju’redi: 1)erigen xalında, 2) gemoglobin menen ximiyalıq birikken xalında.
Gemoglobin kislorod penen turaqsız baylanıs du’zip - oksigemoglo payda etedi. 1 g gemoglobin 1,34 ml. kislorodtı o’zine biriktiredi. Onın’ qandag’ı mug’darı fiziologiyalıq norma jag’dayında 140 g/l/14 g quraydı. Gemoglobinnin’ kislorodtı o’zine sin’iriw uqıplılıg’ı onın’ kislorodtın’ qabıllaw mu’mkinshiligi dep ataladı ha’m 100 ml. qannın’ kislorodtı sin’iriw mu’mkinshiligi menen anıqlanadı.
Gemoglobinnin’ kislorod penen toyınıw mu’mkinshiligi 96-98% mug’darında boladı. Kislorodtın’ gemoglobin menen baylanıslı qan reaqtsiyasın qıshqıl ta’repke o’zgeriw barısında bir qansha to’menleydi. Qan reaktsiyasının’ qıshqıl ta’repke o’zgeriwi qan quramındag’ı SO₂ gazdın’ mug’darına baylanıslı ha’m onın’ ko’beyiwine baylanıslı boladı. Gemoglobin bul qa’siyeti organizm tirishiliginde u’lken a’hmiyetke iye. Tkan kapillyarlarında yag’nıy qanda SO₂ gaz mug’darı ko’beyse, gemoglobinnin’ kislorodtı uslap turıw uqıplılıg’ı to’menleydi, na’tiyjede kislorodtı kletkalarg’a beriw uqıplıg’ı artadı. O’kpe alveollarında gemoglobinnin’ kislorodtı o’zine sin’iriw yag’nıy onın’ menen baylanıs du’zıw uqıplıg’ı artadı ha’m bul protsess joqarı boladı.
Gemoglobinnin’ kislorod penen toyınıwı birinshiden kislorodtın’ xawadag’ı ha’m alveol quwıslıg’ındag’ı partsiallıq basımına baylanıslı boladı.
Dem alıw protsessinin’ en’ baslı maqseti kletkalardı, tkanlardı ha’m organlardı kislorod penen ta’miyinlew ha’m SO₂ gazden tazalaw bolıp tabıladı. Bul protsess iske asıw ushın to’mendegi jag’daylar orınlanıwı kerek:
1. Sırtqı dem alıs apparatı ha’m o’kpe ventilyatsiyası durıs islew kerek.
2. Gazlardın’ qan arqalı o’tkeriliwi.
3. Qannın’ qan tamırlar sistemasında jaqsı xa’reket etiwi.
4. Tkanlardın’ o’zlerinen ag’ıp o’tip atırg’an qannın’ O₂ alıp, og’an SO₂ bo’lip shıg’arıw jag’dayları tolıq islewi kerek.