Bilimlendiriw ministirligi

5. Refrakternost labilnost ha’m funktsionallıq ha’reketshen’lik tu’sinikleri.
Refrakternost tu’sinigi - bul qozıwshı tkanlardın’ qozıw mu’mkinshiliginin’ waqıtsha to’menlewi bolıp tabıladı. Qozıwshı tkanlardın’ qozıw mu’mkinshiliginin’ waqıtsha to’menlewi olardın’ u’zliksiz qozıw protsessine baylanıslı payda boladı.
Barlıq tiri kletkalar o’zlerindegi zat almasıwının’ o’zgesheligine baylanıslı, belgili waqıt birligi ishinde bir neshe ret qozıw mu’mkinshiligine iye boladı. Tkanlardın’ bunday mu’mkinshiligin N. E. Vvedenskiy labilnost yamasa funktsionallıq podvijnost dep atag’an. Sebebi qa’legen tkan ta’sir etiwshi titirkendirgishtin’ ta’sirine, onın’ ku’shine ha’m ta’sir etiw waqtının’ uzaqlıg’ına baylanıslı o’zinde ha’r qıylı qozıw mu’mkinshiligin payda etedi ha’m og’an tu’rlishe juwap qaytaradı.
6. N. E. Vvedenskiydin’ parabioz ta’liymatı.
Parabioz tu’sinigi nerv sisteması fiziologiyasına I-ret N. E. Vvedenskiy ta’repinen kiritilgen. Parabioz so’zinin’ ma’nisi para-okolo-jaqın bioz-jizn-tirishilik degendi bildirip, ol qanday da bir tkannın’ tirishilik qubılısına jaqın jag’dayın bildiredi. 1901-jılı N. E. Vvedenskiy “Qozıw, irkiliw ha’m narkoz” degen miynet jarıqqa shıg’ıp onda I-ret Vvedenskiy o’zinin’ ilimiy ta’jiriybeleri tiykarında qozıw ha’m irkiliw protsesslerinin’ bar ekenligin anıqladı.
N. E. Vvedenskiy eksperiment jolı menen tkanlardın’ ha’r qıylı ha’m ha’r qıylı ku’shke iye bolg’an titirkendirgishlerge ha’mme qa’legen jag’dayda birdey bolg’an o’zine ta’n fazalıq reaktsiyası menen juwap qaytaratug’ınlıg’ın anıqlap, bul protsesske parabioz dep at bergen. Parabioz qubılısın Vvedenskiy ha’r qıylı tkanlardı izertlegen mısalı: nerv, bulshıq et tkanlarında izertlegen mısalı: arqa miyde ha’m ha’r qıylı bezlerde izertlegen ha’m parabioz qubılısı - bul qozıwshı tkanlardın’ ku’shli ha’m uzaq waqıt aralıg’ında ta’sir etetug’ın titirkendirgishlerge bolg’an ulıwmalıq universal juwap reaktsiyası dep atag’an.
Parabioz qubılısının’ ma’nisi sonda titirkendirgishlerdin’ ta’siri na’tiyjesinde qozıwshı tkanlarda olardın’ fiziologiyalıq qa’siyeti o’zgeredi ha’m olardın’ labillik jag’dayı to’menleydi.
Parabioz qubılısı u’sh basqıshta payda boladı.
1. Provizorlıq - uravnitelnaya yamasa transformatsiya basqıshı. Bul teppe-ten’lik yamasa transformatsiya basqıshı basqıshı dep ataladı.
2. Paradoksallıq
3. Tormozlıq yamasa irkiliw basqıshı.
Teppe-ten’lik basqıshı dep atalıwının’ sebebi, bul basqıshta qozıwshı tkan yamasa bulshıq et ku’shli ha’m ha’lsiz titirkendirigishti, zıyanlang’an nerv jipshesinen joqarı bo’limine ta’sir ettirgende birdey amplitudı qısqarıw menen juwap qaytaradı. Bul zıyanlang’an nerv uchaskasının’ bo’liminin’ funktsionallıq qa’siyetinin’, a’sirese onın’ labillik jag’dayının’ zıyanlang’an bo’liminde to’menlegenin bildiredi. Na’tiyjede ku’shli titirkendirgishke de ha’m onın’ tez-tez qaytalanıwına da qaramastan zıyanlang’an nerv bo’limi (alteratsiyag’a ushırag’an bo’lim) qısqarıw ritmin bir qansha to’menletedi eken.
Paradoksallıq basqısh - bul basqısh parabiotikalıq jag’dayg’a tu’sken nerv uchatkasının’ funktsionallıq qa’siyetinin’ o’zgeriwinin’ teren’lesiwi ha’m dawam etiwine baylanıslı kelip shıg’adı. Bul basqıshtın’ o’zine ta’n o’zgesheligi zıyanlanbag’an nerv uchastkasınan kelip tu’setug’ın ha’lsiz siyrek ha’m ku’shli tez-tez qaytalanıwshı qozıw toshkını zıyanlang’an nerv uchastkasının’ paradoksallıq qatnasında ko’rinedi. Bul qatnas to’mendegishe bayqaladı. Siyrek ha’lsiz qozıw tolqını zıyanlang’an yag’nıy parabioz jag’dayına tu’sken nerv uchastkasınan tolıq o’tip bulshıq etti qısqarıw mu’mkinshiligine iye bolsa, ol tez-tez ta’sir etiwshi qozıw tolqını parabioz jag’dayına tu’sken nerv uchastkasınan birde tolıg’ı menen o’tpeydi yamasa siyrek ha’lsiz titirkendirgish ta’sirine bolg’an juwap reaktsiyasın payda etedi.
Parabioz qubılısın u’shinshi basqıshta - bul basqıshtın’ xarakterli belgisi sonnan ibarat, bunda parabioz jag’dayına tu’sken nerv uchastkasının’ qozıwshılıq, labillik jag’dayları to’menlewinen tısqarı ol qozıw tolqınların bulshıq etke o’tkeriwdi pu’tkilley toqtatadı. Qa’legen ha’lsiz ha’m siyrek titirkendirgish ta’siri na’tiyjesinde bulshıq etke hesh qanday qozıw tolqını o’tpeydi, yag’nıy pu’tkilley irkiliw-tormozlanıw protsessi kelip shıg’adı. Biraq parabioz qubılısı qa’lpine keliwshi qubılıs bolıp tabıladı. Nerv jipshesinde parabioz qubılısın yamasa jag’dayın payda etiwshi titirkendirgish ta’sirin joq etkenimizde, parabioz jag’dayına tu’sken nerv jipshesinin’ normal fiziologiyalıq jag’dayı qa’lpine keledi. Na’tiyjede parabioz qubılısının’ fazaları, basqıshları keri qaytalanadı ha’m tormozlıq paradoksallıq teppe-ten’lik basqıshları izbe-izli o’tedi. Zıyanlang’an nerv uchastkasında elektrootritsatellik - minus zaryad basatug’ın bolg’anlıqtan Vvedenskiy parabioz qubılısın qozıwdın’ ayrıqsha bir tu’ri dep anıqlawg’a mu’mkinshilik berdi. Bul orında qozıw tolqını basqa orıng’a o’tpeytug’ınlıg’ı anıqlandı.
Sınaw sorawları.
1. Qozıwshılıq, o’tkeriwshiliq, refrakternost ha’m labillik tu’siniklerine qısqasha sıpatlama berin’?
2. Bioelektrik potentsialdın’ payda bolıwının’ membranalıq-ionlıq ta’liymatın tu’sindirip berin’?
3. Ha’rekettegi potentsial qalay payda boladı?
4. Qanday nerv jipsheleri bar ha’m olar du’zilisi boyınsha qalay bir-birinen ajıraladı?
5. Nerv ne ushın praktikalıq jaqtan alg’anımızda sharshamaydı?
6. Sinaps degenimiz ne onın’ qanday xızmeti bar?
7. Parabioz qubılısı degenimiz ne onın’ qanday da’wirleri bar?
8. Bulshıq etlerdin’ qanday tu’rleri bar? Olardın’ tiykarg’ı xızmetleri ne menen ajıraladı?
9. Tetanus degenimiz ne?
10. Sharshaw ha’m onın’ kelip shıg’ıwına ne sebepshi boladı?


A’debiyatlar
1. M. A. Ajibekov, T. B. Eshanov “Adam ha’m haywanlar fiziologiyası” I-II tom “Bilim” No’kis, 1998.
2. A. B. Kogan “Fiziologiya cheloveka i jivotnıx” I-II chast, Moskva “Vısshaya shkola” 1984.
3. Ch..A.Abdirov h.b. Ekologiya i zdorove chelaveka, “Karakalpakstan”, Nukus, 1993
4. A.N.Golikov. Fizioloiya selskoxozyayystvennıx jivotnıx. Moskva, 1991
5. V.İ.Skok. Fiziologiya vegetativnıx gangliev. L. 1970
6. P.K.Anoxin. Obshaya teoriya funktsionalnıx sistem organizma. M.”Nauka” 1971