Bilimlendiriw ministirligi

8-ámeliy. Tásirleniw nızamları
1. Qozıw - titirkeniwge juwap reaktsiyası ekenligi xaqqında.
Barlıq tiri kletkalar ha’m tkanlar ta’sir etiwshi faktorlardın’ ta’siri tiykarında fiziologiyalıq tınısh xalınan fiziologiyalıq aktiv jag’dayına o’tiw mu’mkinshiligine iye. Bul protsess nerv bulshıq et tkanındag’ı ju’da’ ku’shli ju’redi.
Nerv ha’m bulshıq et tkanının’ fiziologiyalıq qa’siyeti: qozıwshılıq o’tkeriwshilik, refrakternost ha’m labilnost jag’dayları bolıp tabıladı. Bulshıq et tkanının’ tek o’zine ta’n bolg’an ja’ne bir qa’siyeti onın’ qısqarıwshılıg’ı bolıp tabıladı.
2. Qozıwshılıq ha’m qozıw.
Qozıwshılıq degenimiz – tiri tkannın’ titirkendirgish ta’sirine baylanıslı fiziologyalıq qa’siyetin o’zgertip qozıw protsessin payda etip, juwap beriw reaktsiyası bolıp tabıladı.
Qozıw degenimiz – bul tiri tkanda bolatug’ın aktiv fiziologiyalıq protsess, ol ta’sir etiwshi titirkendirgish tiykarında payda boladı, ne bir neshe ulıwmalıq belgilerge iye boladı.
Qozıwdın’ ulıwma belgilerine -barlıq qozıwshı tkanlarga ha’m kletkalarg’a ta’n bolıp, o’zinde zat almasıw protsessin o’zgertiw, ha’r tu’rli energiya bag’darındag’ı energiya bo’lip shıg’arıw. Mısalı: elektr energiyası (biotok) jıllılıq energiyası h. t. b.
Qozıwdın’ arnawlı belgilerine - mısalı bulshıq et tkanı ushın qısqarıw, ha’r qıylı bo’lip shıg’arıwshı bezler ushın suyıqlıq bo’lip shıg’arıw, nerv tkanı ushın nerv impulsin generatsiyalıq h. t. b. kiredi.
3. Titirkendiriwshiler ha’m olardın’ ta’sir etiw ku’shine
baylanıslı klassifikatsiyası.
Titirkendirgish - bul qozıw mu’mkinshiligine iye bolg’an tkanlarda ta’sir etiwshige baylanıslı juwap reaktsiyasın payda etetug’ın sebepshi zat bolıp esaplanadı. Sonlıqtan olar elektrik, ximiyalıq, mexanikalıq ha’m temperaturalıq titirkendirgishler u’lken eki gruppag’a bo’linedi.
1. Adekvatlı - ta’n, iykemlesken.
2. Adekvatsız - ta’n emes, iykemlespegen.
Adekvatlı titirkendirgishler qozıwshı tkang’a yamasa sistema ta’biyg’ıy jag’dayda ta’sir jasaydı. Mısalı: ko’zdin’ ko’riw, seziwshi retseptorlarına adekvatli titirkendirgish bolıp jaqtılıq nurı esaplansa, al qulaqtın’ sesti qabıllaw retsepturalarına adekvatlı titirkendirgish xızmetin ses ha’m onın’ dawıs tolqını bolıp esaplanadı.
Adekvatsız titirkendirgishler ta’biyg’ıy jag’dayda qozıwshı tkanlarg’a ta’sir jasamaydı, biraq belgili ta’sir etiw ku’shine ha’m uzaqlıg’ına baylanıslı olar qozıwshı tkanda juwap reaktsiyasın payda etedi. Mısalı: fiziologiyalıq eksperiment jag’dayında ko’binshe elektr tog’ı titirkendirgish xızmetin atqaradı ha’m onı titirkendirgish faktor retinde paydalanadı. Ta’sir etiwshi ku’shine baylanıslı titirkendirgishler bosag’a astı, bosag’a ha’m bosag’a aldı titirkendirgishleri bolıp bo’linedi.
Bosag’a astı titirkendirgishi degenimiz - bul sonday titirkendirgish, ta’sir etiw ku’shi qozıwshı tkanda ko’zge ko’rinerlik da’rejede o’zgeris payda etpeydi, biraq onda az mug’dardag’ı fiziko - ximiyalıq o’zgeristin’ payda bolıwına alıp keledi. Bul payda bolg’an o’zgeris qozıw tolqının payda ete almaydı.
Bosag’a tusı titirkendirgishi degenimiz - bul titirkendirgish ta’sir etkende onın’ ku’shi qozg’awshı tkanda ko’zge ko’rinerlik da’rejede o’zgeris payda etedi ha’m qozıw tolqın payda boladı.
Bosag’a tusı titirkendirgishi degenimiz - bul titirkendirgishtin’ sonday tu’ri, onın’ kushi bosag’a aldı titirkendirgishine qarag’anda bir qansha joqarı.
Titirkendirgishlik bosag’ası - bul ju’da’ o’zgermeli shama bolıp esaplanadı. Sebebi ol qozg’awshı tkannın’ funktsionallıq jag’dayına baylanıslı ha’m og’an g’a’rezli bolıp esaplanadı.
Qozıw zakonı - qozıwdın’ payda bolıwı ushın a’hmiyetli jag’dayda titirkendirgish kushti qozg’aydı. Eger titirkendirgishtin’ ta’siri joqarı bolsa, onda qozg’awshı tkannın’ juwap reaktsiyası belgili da’rejede sonshama joqarı boladı. Biraq bug’an titirkendirgishtin’ ta’sir etiw waqtının’ uzaqlıg’ı ha’m qısqalıg’ı da ta’sir jasaydı. Bul jo’ninde frantsuz ilimpazı Lapik xronaksiya ta’liymatın do’retti. Bul ta’liymattın’ ma’nisi mınadan ibarat:

Tkanda qozıw tolqının payda etiwshi titirkendirgish ku’shi ha’m onın’ ta’sir etiw waqıt uzaqlıg’ı arasındag’ı baylanıstı mına krivoy tu’rinde ko’riwimizge boladı. Bunda titirkendirgish ku’shi qanshama joqarı bolg’anı menen, onın’ ju’da’ ta’sir etiw waqtı qısqa bolsa, onda qozıwshı tkanda hesh qanday juwap reaktsiyası payda bolmaydı eken. Usınday jag’day ta’sir etiwshi ku’shi ju’da’ ha’lsiz bolg’an titirkendirgish qozıwshı tkang’a uzaq waqıt aralıg’ında ta’sir etken jag’dayda da bayqalg’an. Sonlıqtan frantsuz ilimpazı Lapik qozıw payda etiwshi en’ kishi toq ku’shin reobaza dep atag’an, bul OA kesindisi menen belgilengen.

Waqıttın’ en’ az bo’limi ishinde reobazasının’ eki eselengen mug’darına ten’ bolg’an tok ku’shinin’ qozıw payda etiwshi Lapik xronaksiya protsessi dep atag’an. Bul krivoyda OG kesindisi menen ko’rsetilgen. Xronaksiya jag’dayının’ mug’darına baylanıslı qozıw protsessinin’ payda bolıw tezligin anıqlawg’a boladı. Eger xronaksiya waqtı qansha az bolsa, onda qozıw sonshama tez payda boladı.