Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti biologiya fakulteti

1.2
 
Antropogenetikaning asosiy maqsadi. 
Antropogenetika tubandagi masalalami o‟rganadi:
1) Odam organizmi va uning organlari, to‟qimalarining fiziologik, biokimyoviy, 
morfologik hamda ruhiy holati, fahm-farosati, aql-idroki, nerv-gumoral 
koordinatsiyasi qay darajada genetik asoslarga bog‟liqligini aniqlash;
2) Mikropopulyatsiyalarda belgi-xossalarning takrorlanish tezligi, tarqalishining 
statistik qonuniyatlarini bilish;
3) Odam genotipini muhitning turli zararli: kimyoviy, fizikaviy, biologik 
omillardan saqlanish usullarini ishlab chiqish;
4) Irsiy kasalliklarning geografik tarqalishi, ularni kelib chiqish sabablari, 
ontogenezda namoyon bo‟lishi, avlodlarga berilishi, irsiy kasalliklarga tashxis 
qo‟yish, oldini olish bo‟yicha tibbiy maslahatlar berish; 
5) Shaxsni shakllanishida irsiyat va muhitning ro‟lini belgilash; 
6) Irsiy axborotni kelgusi avlodlarga berilishida xotiraning molekular 
mexanizmlarini oydinlashtirish; 
7) Ontogenezda to‟plangan axborotni kelgusi avlodlarga berishda signal 
sistemasining rolini o‟rganish. 
Qo‟yilgan maqsadlami amalga oshirishda antropogenetika fani maxsus 
metodlardan foydalanadi. 
Ontogenez — bu organizmlarning shaxsiy rivojlanishidir. Shaxsiy rivojlanish 
atamasi ostida zigotadan tortib organizmlarning tabiiy o‟limigacha bo‟lgan davri 
tushuniladi. Ko‟p hujayrali o‟simlik, hayvonlarning shaxsiy rivojlanishida 
tubandagi o‟xshashlik bor: 1) hujayralar sonining ortishi ya‟ni o‟sish; 2) rivojlanish 
davomida hujayralaming tabaqalanishi, ixtisoslashishi; 3) morfogenez to‟qima va 
organlarning, belgi va xossalaming rivojlanishi. Tuzilishi murakkab hayvonlar 
ontogenezi embrional va postembrional davrlarga bo‟linadi. Ko‟p hujayrali 
hayvonlarda to‟qimalar va organlaming hosil bo‟lishi odatda embrional davrda 
sodir bo‟ladi. Yuksak o‟simliklarda esa to‟qima va organlaming rivojlanishi 
yashash davrida го„у beradi. Bir hujayrali hayvonlarda, prokariot organizmlarda 
ontogenez ona hujayradan qiz hujayraning hosil bo‟lishi davriga to‟g‟ri 

---

13 
keladi.O„simlik, hayvonlar to‟qima organlarining hosil bo‟lishini embriologiya fani 
o‟rganadi. Ontogenezning genetik asoslarini tadqiq qiluvchi genetikaning 
shohobchasi ontogenetika deb ataladi. 
Har bir organizmning shaxsiy taraqqiyoti hujayradagi genetik dastur - genom 
asosida amalga oshadi. Shaxsiy taraqqiyotning genetik dasturi deganda otalangan 
tuxum hujayradan to organizm to‟liq voyaga yetishigacha bo‟lgan taraqqiyotni 
belgilovchi genlar majmuasi tushuniladi. Prokariot va bir hujayrali eukariot 
organizmlarda gen bilan belgi o‟rtasidagi masofa qisqa. Ulardagi barcha belgi va 
xossalar to‟g‟ridan-to‟g‟ri genlar faolligi, uni tartibga solish bilan belgilanadi. 
Yuksak o‟simlik va hayvonlar, odamlarda esa gen bilan belgi orasidagi munosabat 
murakkab. Ulardagi morfobiologik belgi - xossalar o‟zaro mustahkam bevosita, 
bilvosita aloqada bo‟lgan hujayralar va ulardagi genlar faolligi natijasida ro‟yobga 
chiqadi. Bunday jarayonlar zanjiri o‟zaro aralashib ketishiga qaramay, ulardagi 
barcha yo‟nalishlar qat‟iyan muvofiq ravishda amalga oshishi sababli 
organizmning morfologik va funksional yaxlitligi ta‟minlanadi. Ontogenez birinchi 
navbatda hujayralar sonining ortishi bilan aloqador. Otalangan tuxum hujayra — 
zigota ontogenez taraqqiyot mobaynida son jihatdanortib u yangi tug‟ilgan 
chaqaloqda 1014, katta odamda esa 1015-1016 ga yetadi. Genetik dastur asosida 
yuksak hayvonlaming embrional, yopiq urug‟li o‟simliklaming yashash davrida 
hujayralar tuzilishi va funksional jihatdan ixtisoslasha boradilar. Rus olimi 
A.L.Zavarzin qayd etishicha embrional davrda hujayralar, to‟qimalar, organlaming 
ixtisoslashishi bilan ular borgan sari o‟zlarining murakkabligini yo‟qotib, 
organizmning tarkibiy qismlarining biriga aylana boradilar. Urug‟lanish davrida 
tuxum va urug‟ hujayraning zigotani hosil etishdagi ulushi bir-biridan farq qiladi.
Zigota hosil bo‟lishida tuxum hujayra yadrosi bilan birga har xil organoidli 
sitoplazma, gen mahsulotlariga ega holatda bo‟lsa, urug‟ hujayra urug‟lanish 
paytida tuxum hujayraga faqat o‟z yadrosini beradi xolos. Shunga kо„rа zigotani 
bo‟linishi 
va 
dastlabki 
blastomeralaming 
rivojlanishi 
ona 
hujayra 
xromosomalarining diploid to‟plamli chog‟ida sintezlangan sitoplazmadagi gen 
mahsulotlari hisobiga amalga oshadi. 

---

14 
Binobarin ontogenez rivojlanishi dastlabki bosqichini ona hujayradagi diploid 
to‟plamli xromosomada joylashgan genlar belgilab beradi. Shaxsiy taraqqiyotning 
keyingi bosqichlarida esa ona hujayra genlari bilan bir qatorda zigotadagi ota 
organizm genlari ham qatnashadi. Shaxsiy taraqqiyotda genetik nuqtai nazardan 
genlar ta‟siri qanchalik zarur bo‟lsa, ulaming pleyotrop samarasi shunchalik uzoq 
muddatli bo‟ladi.