1
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
BERDAQ NOMIDAGI QORAQALPOQ DAVLAT
UNIVERSITETI
BIOLOGIYA FAKULTETI
UMUMIY FIZIOLOGIYA VA BIOLOGIYA KAFEDRASI
«
Genetika va genomika asoslari» fanidan
KURS ISHI
Mavzu:
“Odam genetikasi va genomi”
Nukus-2022
Topshirdi: Biologiya fakulteti
Umumiy fiziologiya va biologiya 3-B kurs
Ta’lim yo’nalishi talabasi: Sultonova Laylo
Qabul qildi: Allaniyazova Muazzam
.
Kurs
ishini topshirish
sanasi
“___”_____2022 y.
________________
(imzo)
________________
(imzo)
Kurs ishi tekshirilgan vaqti
“___”_____2022 y.
Kurs ishini yoqlagan
Sanasi
“___”_____2022 y.
Baho“___”_______
Komissiya a’zolari:
______________________
______________________
3
Kirish.
Genetika yunoncha «geneticos» so‟zidan olingan bo‟lib, tug‟ilish, kelib chiqish
degan ma‟noni ifodalaydi. Genetika tirik organizmlaming irsiyati va
o‟zgaruvchanligi to‟g‟risidagi fan bo‟lib, biologiyaning
alohida shoxobchasi
hisoblanadi. Irsiyat barcha hayotiy hodisalarning asosini tashkil etib, tirik
organizmlarning
o‟xshash belgi-xossalarini avloddan-avlodga o‟tishi va
rivojlanishini ma‟lum tashqi muhit sharoitida ta‟minlab beruvchi xossadir.
0„zgaruvchanlik esa tirik organizmlaming ota-ona belgilaridan farq qiluvchi yangi
belgilarini namoyon qilish xossasidir. Irsiyat va o‟zgaruvchanlik ikki qarama-
qarshi jarayon bo‟lishiga qaramay bir vaqtda namoyon bo‟ladi. Irsiyatsiz
o‟zgaruvchanlik,
o‟zgaruvchanliksiz
irsiyat
kuzatilmaydi.
Irsiyat
va
o‟zgaruvchanliksiz yer yuzida hayotning evolutsiyasini tasavvur etish qiyin. Irsiyat
o‟simlik va hayvonlaming har bir turining o‟ziga xos
belgi va xossalarini bir
qancha avlodlarda turg‟un saqlanib qolishini ta‟minlaydi. Irsiyat tufayli turga
tegishli organizmlar o‟zgaruvchan tashqi muhit sharoitlariga moslashib. yashab
qoladi. O‟zgaruvchanlik natijasida paydo bo‟lgan belgi-xossalar irsiyat tufayli
keyingi avlodlarda
saqlanib qolgandagina, ya‟ni irsiylangandagina evolutsiyada
ahamiyatga ega.
Organizm barcha belgilarining yig‟indisi genotipda kodlashtirilgan irsiy
axborot tuzilishiga va uning ifodalanish (ekspressiya) darajasiga bog‟liq bo‟ladi.
Genotipdagi mutatsiyalar yoki o‟zgarishlar neytral bo‟lib, aksariyat hollarda,
organizmlar fenotipik o‟zgarishiga olib kelmaydi. Biroq,
genotipdagi umum
ma‟noga ega” genlar (ya‟nioqsil strukturasi o‟zgarishi bilan aloqador) o‟zgarishlar
genotipnibuzilishigaolibkelib, turli nuqsonlar keltirib chiqaradi.Genotipdagi
“ma‟noga ega” bo‟lgan mutatsiyalar sonini neytral mutatsiyalar soniga nisbati
organizm genotipini o‟zgaruvchanlik darajasini ko‟rsatadi. Irsiyatning moddiy
asosi boiib boiinish jarayonida qiz hujayralarga taqsimlanish xususiyatiga ega
boigan hujayra yadrosining maxsus tuzilmasi — xromosomalar hisoblanadi.
Xromosomalar asosiy
genetik tuzilmalar boiib, avloddan-avlodga o‟tish
jarayonlarini ta‟minlash uchun barcha zarur irsiy axborotga ega. Hujayra bo‟linish
4
davrida xromosomalar aynan o „ziga o‟xshash xromosomalarni hosil qiladi.
Xromosoma chiziqli tartibda joylashgan genlaming tuzilishi bo‟lib, irsiy axborotni
saqlash va o‟tkazish funksiyasini bajaradi. Organizmning umumiy holati, uning
anatomik, morfologik tuzilishi, fiziologik. biokimyoviy
xususiyatlari genlarning
bir-biri bilan hamda genotipning tashqi muhit omillari bilan o‟zaro aloqasining
natijasi hisoblanadi.
Genetikani mustaqil fan sifatida rasmiy tan olinishida 1900-yil gollandiyalik
Gugo de Friz, germaniyalik Karl Korrens va avstriyalik Erix Chermaklaming
duragaylash bo‟yicha olib borgan ishlari katta ahamiyatga ega boidi.
Bu uch
botanik olimlarbir-biridan bexabar holda turli obyektlar (G.de Friz enotera va
lolaqizg‟aldoq, K.Konrens makkajo‟xori. E.Chermak no‟xat duragaylari) ustida
tadqiqot o‟tkazib, ota-ona irsiy belgilarining nasldan-naslga berilishi va kelgusi
avlodlarda ajralishi haqidagi maqolalarini sion qildilar.
Ammo bu olimlar chex
ruhoniysi Gregor Mendel ochgan Lrsiyat qonunlarini qaytadan kashf etdilar xolos.
Chunki, Mendelning •rsiyat haqidagi qonunlari 1865 yilda nashr etilgan “0 „simlik
duragaylari astida tajribalar” nomli asarida bayon etilgan edi. Shuning uchun
G.Mendelo‟rinli ravishda genetikaning asoschisi boiib hisoblanadi.
