Berdaq nomidagi qoraqalpoq davlat universiteti biologiya fakulteti

3.2 Tibbiy-genetik maslahat. 
Sog‟lom, aqliy va jismoniy jihatdan baquvvat, har tomonlama kamol topgan 
shaxsni voyaga yetkazish doimo hukumatimiz diqqat markazida bo‟lgan. 
O‟zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimov so‟zlagan nutqlarining 
birida, “Sog‟lom avlod deganda shaxsan men, eng awalo sogiom naslni 
tushunaman. Sog‟lom bolaning tug‟ilishi eng avvalo onaning sog‟lomligiga 
bog‟liq” deb ta‟kidladi. Ona-bolaning sog‟lom bo‟lishida tibbiyot xodimlarining 
roli beqiyos. Shu sababli barcha homilador ayollar tibbiyot xodimlarining 
nazoratida bo‟ladilar. Tibbiy ko‟rikdan o‟tayotgan homilador ayollar orasida u 
yoki bu irsiy kasalligi bor, nuqsonli bola tuqqan, yoshi 35 dan oshgan, yaqin 
qarindoshiga turmushga chiqqan, bolasi turmaydigan shaxslar boisa, ular tibbiy-
genetik 
maslahatxonalarda 
maxsus 
ko‟rikdan 
o‟tadilar. Tibbiy-genetik 
maslahatlarida homilador ayolning qoni, siydigi tekshirib ko‟riladi va uning o‟zi, 
turmush o‟rtog‟i, oila a‟zolari bilan suhbat o‟tkazilib irsiy kasali bor deb taxmin 
qihnayotgan ayol va uning tugilajak homilasiga dastlabki tashxis qo‟yiladi. 
Qo‟yilgan tashxisni qanchalik to‟g‟ri ekanligini aniqlash maqsadida homilaning 
o‟rab turgan amnion suyuqligi shprits orqali olinib, u sitogenetik, biokimyoviy, 
molekular biologik, fizikaviy metodlar yordamida tekshiriladi. Tekshirish natijalari 
o‟rganilib, tahlil qilinadi. Unga asoslanib ona va homiladagi taxmin qilinayotgan 
irsiy kasallik genga yoki xromosomaga bog‟liqligi, uning dominant yoki retsessiv 
holatda irsiylanishi, jinsiy xromosoma yoki autosomaga bog‟liqligi aniqlanadi. 
Olingan maiumotlar homilador ayolga beriladi. Agar homiladagi irsiy kasallik 
o‟ta xavfli bo‟lmasa,uning oldini olish yoki rivojlanib ketmasligi uchun tibbiy 
xodim tavsiya etgan dorilami ichish, parhezni saqlash, fiziko-terapevtik shifo olish 
tavsiya etiladi. Yaqin vaqtga qadar monogen irsiy kasallikni homilador ayolda 
namoyon bo‟lishi kasallikni paydo bo‟lish ehtimolligiga qarab taxmin qilinsa, 
endilikda DNK tuzilishidagi nuqsonlarga qarab belgilanadi. Mabodo homiladagi 
irsiy kasallik xromosomalar sonini o‟zgarishi yoki aberratsiyasi bilan aloqador 
bo‟lsa, vrach-genetik er-xotinni xohishiga ko‟ra irsiy kasali bor homilani dunyoga 
keltirish yoki keltirmaslik to‟g‟risida homilador ayol va uning turmush o‟rtog‟iga 

---

31 
maslahat beradi. Sog‟lom bolaning dunyoga kehshi bir tomondan ota-onaning irsiy 
omillariga, ikkinchi tomondan esa tashqi muhit omillariga bog‟liq. Irsiy 
kasalliklami oldini ohshda faqat tibbiy genetik maslahat berish emas, balki atrof-
muhitni muhofaza qilish, ayniqsa uni radioaktiv moddalar bilan ifloslanishini 
oldini olish muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga suvni, havoni, tuproqni sanoat, 
transport, maishiy xizmat chiqindilari bilan ifloslanishiga yo‟l qo‟ymaslik zarur. 
Xavfli o‟sma og‟ir kasallik sanaladi. Bu kasallik odamdan tashqari ko‟p 
hujayrali hayvonlarda ham uchraydi. Xavfli o‟sma kasailigini boshlanish paytida 
bilish nihoyatda qiyin. Shish 109 hujayralardan iborat bo‟lgandagina uni qo‟l bilan 
paypaslab bilish va rentgen nurlari yordamida ko‟rish mumkin. Agar xavfli o‟sma-
shish 1012 hujayradan ortgan holda va hayot uchun nihoyatda zarur to‟qimalarda 
rivojlansa bemor hayotdan ko‟z yumadi. Xavfli o‟sma-shish hujayralari bemor 
organizmidan sog‟organizmga transplantatsiya qilingan taqdirda u, xo‟jayin 
tanasida ham ko‟payib uning hayotiga xavf soladi. Bu hodisa xavfli o‟sma 
hujayralari avtonom ekanligidan dalolat beradi. Tanadagi normal hujayralar eskirib 
qolishi mumkin. Xavfli o‟sma hujayralari esa doimo bo‟iinib ko‟payadilar ya‟ni 
o‟Imaydilar. Odatda xavfli o‟sma-shish monoklonal ya‟ni genetik jihatdan 
o‟zgargan yakka hujayradan hosil bo‟ladi. Xavfli o‟sma kasallik mohiyatini bilish 
uchun nima sababdan hujayra milliard yillar mobaynida tarkib topgan normal 
bo‟linish o‟miga jadal boiinishga o‟tishini aniqlashtirish kerak. Xavfli o‟sma 
kasalligini aniqlashda uch xil: 
1. Nima sababdan ayrim hujayralar jadal sur„atlarda boiinish va tarqalish 
xususiyatiga ega;
2. Nima sababdan oiganizmning immun sistemasi hujayraning bunday boiinishini 
nazorat qila olmaydi;
3. Xavfli o‟sma kasalligi paydo bo‟lishida genetik omillaming roli qanday? degan 
savollarga duch kelinadi. Bu haqda so‟z yuritilar ekan avvalo ayrim oilalar boshqa 
oilalarga qaraganda xavfli o‟sma kasali bilan tez-tez kasallanishini eiiborga olish 
kerak. Bunday oilalarda odamning xavfli o‟sma kasalligiga moyilligi emas, balki 
organizmdagi ayrim organning chunonchi me‟da, o‟pka, qizil o‟ngach, ko‟krak 

---

32 
bezi 
va 
boshqalaming 
xavfli 
o‟sma kasalligiga moyilligi kuzatiladi.
Laboratoriyalarda gomozigota hayvonlami olish va ular ustida maxsus tadqiqotlar 
o‟tkazish xavfli o‟sma kasalini sabablarini bilishda katta muvaffaqiyatlarga 
erishildi. Maium boiishicha ayrim gomozigota sichqonlarda xavfli o‟sma kasalligi 
sodir boisa ham, boshqa gomozigota sichqonlar bunday kasallik bilan og‟rimaydi.
Tabiiyki konserogen omillar gamma, rentgen, ultra gunafsha nurlar, turli zaharli 
kimyoviy moddalar organizmga ta‟sir etib gen, xromosoma mutatsiyalami hosil 
etadi.
Mutatsiyalar retsessiv holatda boigan taqdirda geterozigota organizmlar 
fenotipida namoyon boimaydi. O‟xshash mutatsiyaga uchragan geterozigota 
formalar o‟zaro chatishganda retsessiv zararli genlar gomozigota holatga o‟tib 
fenotipda ko‟zga taslilanadi. Shu singari faktlar xavfli o „sma kasalini paydo 
boiishi to‟g‟risidagi mutatsion nazariyani yaratish uchun asos boidi. Agar 
konserogen moddalar ayrim hollarda xavfli o‟sma kasalini paydo qilmasligini 
e‟tiborga olinsa mutatsion nazariya xavfli o‟sma kasalini paydo bo‟lishini toiiq 
tushuntira olmasligiga ishonch hosil bo‟ladi. Fanda mutatsion nazariya bilan bir 
qatorda xavfli o‟sma kasalini paydo bo‟lishi haqida virus-genetik nazariya ilgari 
surilgan. Mazkur nazariyaga muvofiq ayrim viruslar organizmda xavfli o‟sma 
kasalini paydo qiladilar. Bunday viruslar onkogen viruslar nomini olgan. 
Viruslarning xavfli o‟sma kasaiini paydo qilishi 1970-yillar davomida ixtiro 
qilingan bo‟lsada, keyinchalik viruslami o‟zi emas, balki undagi ayrim genlar 
ta‟siri tufayli xavfli o‟sma kasali rivojlanishi ma‟lum bo‟ldi. Bunday genlar 1981-
yili onkogen deb atala boshlandi. Onkogen virus va onkogenlami ixtiro qilinishi 
virus nazariya uchun asos bo‟ldi. Bu nazariyaga ko‟ra hujayraga kirgan virus uning 
genomiga joylashib avloddan avlodga berilishi va oiganizm uchun xavf 
tug‟dirmasligi mumkin. Lekin oiganizmga har xil nurlar, yuqori harorat, boshqa 
konserogen moddalar ta‟sir etishi natijasida xromosomada joylashgan viruslar 
faollasliishi oqibatda hujayra beto‟xtov bo‟linib xavfli o‟sma kasalini paydo qilishi 
mumkin. Dastlabki paytda virus nazariya unchahk ishonarli deb e‟tirof etilmadi.