Fe’l mayllari So‘zlovchining ish-harakatga moyilligi fe’l mayli

Fe’l mayllari
So‘zlovchining ish-harakatga moyilligi fe’l mayli deyiladi. Fe’llarda beshta mayl bor:
1) Xabar (ijro, aniqlik) maylidagi fe’llar ish-harakatning uch zamondan birida bajarilish-bajarilmasligini bildiradi: yozdi, kelyapti. Bunday fe’llar darak gapning kesimi bo‘lib keladi.
2) Buyruq-istak maylidagi fe’llar ish-harakat haqida buyruq, istak, maslahat, iltimos, orzu kabi ma’nolarni bildiradi: Bunday fe’llar -(a)y, -gin, -sin, -aylik, -ing(iz), -sinlar qo‘shimchalari yordamida yasaladi: yozay, o‘qiy, yozgin, yozsin, o‘qiylik, boring(iz). Fe’llarning zamon, shaxs-son qo‘shimchalarini olmagan shakllari ham buyruq-istak mayli shakli hisoblanadi: o‘qi, yoz, kel.
3) Shart maylidagi fe’llar biror ish-harakatning bajarilishi uchun undan oldin bajarilishi shart bo‘lgan ish-harakatni, biror ish-harakatning bajarilish-bajarilmasligi haqida istak, maslahat, faraz kabi ma’nolarni anglatadi va -sa qo‘shimchasi yordamida hosil qilinadi: borsa, kelsam, yursak (eski tilda -sar shaklida bo‘lgan).
Bu mayldagi fe’llar sof shart ma’nosini (Kelsa, boramiz), orzu-istak (Qani endi, o‘qishga kirsam), iltimos-maslahat (O‘sha kishini chaqirib bersangiz), faraz (Yomg‘ir yog‘sa kerak), payt (Tashqariga chiqsam, ukam turibdi), buyruq-istak mayliga xos (Gapirsangiz-chi!) ma’nolarini ifodalaydi. Bu fe’llar edi, ekan fe’llari bilan qo‘llansa, shart ma’nosiga istak ham qo‘shiladi: Kelsa edi, o‘qisa ekan…
4) Shartli mayldagi fe’llar bajarilishi biror harakatga bog‘liq bo‘lgan harakatni bildiradi va -(a)r, -mas qo‘shimchalari bilan yasaluvchi sifatdoshga edi to‘liqsiz fe’lining birikishidan hosil qilinadi. Bu mayl bajarilishining biror sharti bo‘lgan, bajarilishi biror harakatga bog‘liq bo‘lgan harakatni bildiradi: U kelsa, men quvonar edim. Sen kelsang, men bormas edim.
5) Maqsad maylidagi fe’llar ish-harakatni bajaruvchining maqsadi, mo‘ljali, niyatini bildiradi. Bu fe’llarning o‘tgan zamon shakli, hozirgi zamon shakli va kelasi zamon shakllari bor: yozmoqchi, kelmoqchi bo‘ldim, bormoqchi bo‘lyapman, bormoqchi bo‘laman va b.
- See more at: http://onatili.uz/fel-mayllari/#sthash.8bim4h49.dpuf