Berdaq atindaĝi qaraqalpaq mámleketlik universiteti

3- Labaratoriya jumısı
Oǵada joqarı chastotalı bayqaǵısh elementler
Zamanagóy ólshew apparatlarda YUCH hám O'YUCH ózgertkishler kóplegen qollanılıp atır. Mısalı : elektromagnit tolqın (EMT) arqalı material ızǵarlıǵın, ólshemlerin, keńislikgi jaǵdayın, háreketin baqlaw hám basqarıw múmkin. Lokatorlar, yaǵnıy EMT larni aralıqqa uzatıwshı hám qabıl etiwshi apparatlar arqalı teńiz tubi tereńligin (exolotlar), keńislik uchayotgan samolyot háreketi hám jaǵdayın anıqlawǵa járdem beredi. Usınıń menen birge EMT lar maǵlıwmatlardı tasıwshı qural ham bolıp tabıladı, yaǵnıy YuCh hám UYuCh larda maǵlıwmatlardı uzatıw (sımlarsız uzatıw ) hám qabıllawımız múmkin.
Biz pán hám óndiriste keń qollanılatuǵın YuCh hám O'YuCh lı ózgertkishlerdi kórip shıǵamız. YuCh lı hám O'YuChlı tolqınlar ortalıqta tarqalıwı hám jutılıwı xarakterine kóre túrli tarawlarda qollanıladı.
Ceriyalı islep shıǵarılatuǵın texnika yarım ótkeriwshileri -90 da ± 1800 C kóleminde temperaturalardı ólshew ushın mólsherlengen. Bunday termometrler termistrler yamasa termorezistorlar dep aytıladı.
Termorezistorlarni bayqaǵısh elementi mıs, marganes, magniy, nikel, kobalt hám basqa metallarning oksidlerinen tayarlanadı. Eki-úsh oksidler qospasınan baylaw qosımshalar menen maydalanadı, tablanadı hám kúydiriledi, olar cilindrshe, shaybasha hám sharik-monshaqlı formasına keltiriledi. Bayqaǵısh elementleri úshlerine kontaktlar kepserlenedi.
Tómen temperaturalardı ólshew ushın mólsherlengen germaniylı termometrler mıs pısennen (1) (15-súwret) ibarat bolıp, gaz tàrizli geliy menen toldırılǵan hám germetik tıǵın (2) menen jabılǵan. Pısen ishinde surma menen legirlangan germaniy (3) dıń monokristallı jaylasqan. Kristall (4) ǵa altın ótkeriwshi (4) jabıwtırılgan bolıp, olarǵa platina qulaqshaları (5) kepserlengen. Kristall plyonka (6 ) menen izolyatciya etilgen. Bunday termometrler 1, 5 ten 50 K ge shekem temperaturalardı ólshewde qollanıladı.


15-súwret. Germaniyli yarım ótkeriwshili qarsılıq termometriniń bayqaǵısh elementi
Termorezistorning temperaturası kóterilganda, onıń R_T Qarsılıgı keskin azayadı: R_T = Re [V (293-T) / (293  T)], (39)

bundа R – 293 K dа qarsılıqtıń ma`nisi;

T – temperatura, K.
V – Yarım ótkeriwshi materialınıń qásiyetlerine baylanıslı turaqlılıq.
Ortalasqan temperatura koefficenti (% grаd^-1) temperaturalar shegarasında, 0,5 (R₂+R₁) Ortasha qarsılıgına tiyisliliginde teń:
a_O’PT = [(R₂-R₁) / 2 ] / [(R₂+R₁)  t]  100 (40)
V turaqlılıǵı (32) de bir markasınıń bayqaǵısh elementleri ushın da birdey bolmaydı, sol sebepli hár bir termorezistorni bólek dárejelewge tuwrı keledi.
t_YU - joqarı temperaturalarda uzaq waqıt dawamında termorezistor qarsılıgınıń ózgeriwi gúzetiledi - kórsetiwdiń turaqlımaslıǵının. Tuwrı saylanǵan tayarlaw texnologiyasında turaqlı bolmaǵan kriteryası 0, 3 % ten aspaydı.
Ámeliyatda yarım ótkeriwshi qarsılıq termometrleri temperaturanı ólshew ushın derlik qollanilmaydi.
Yarım ótkeriwshili termorezistorlar kóbirek termo signalizatciya hàm avtomatik qorǵaw apparatlarında qollanıladı, bundaodatda informaciya deregi joqarı bayqaǵısh hám ıqsham bolıwı kerek.