Berdaq atindaĝi qaraqalpaq mámleketlik universiteti

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI
JOQARI HÁM ORTA ARNAWLI TÁLIM MINISTRLIGI

BERDAQ ATINDAĜI QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK UNIVERSITETI

«ELEKTR TEXNIKASI HÁM METROLOGIYA» KAFEDRASI


«ÓLSHEW QURILMALARI ELEMENTLERI»
oqıw páninen
LABORATORIYA JUMISLARI

«ÓLSHEW QURILMALARI ELEMENTLERI» páninen laboratoriya jumıslar boyınsha metodik qóllanba.

Dúziwshiler:
Stajyor oqıtıwshı Sattorberganova Gulrux Kadirbergan qızı


Pikir bildiriwshi:
Abubakirov A - “Elektr texnikası hám metrologiya kafedrası basqarıwshıı t.f.d.

Bul metodikalıq qollanba «Ólshew Qurilmalari Elementleri» pánine tiyisli laboratoriya jumısların orınlaw ushın kerekli teoriyalıq maǵlıwmatlar hám kórsetpeler berilgen. Hár bir laboratoriya jumısı ushın esabat tayarlaw boyınsha esaplaw formulaları hám qadaǵalaw sorawları da keltirilgen.

«Elektr texnikası hám metrologiya» kafedrası

Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleket universitetiniń ilimiy-stilistik keńesinde kórip shıǵıldı hám tastıyıqlandı (202_ jıl ___________№ - sanlı májilis protokolı ).

QMU ilmiy – metodik keńes baslıǵı O. Duysenbayev




LABORATORIYA JUMISI №1
TEMPERATURANI ÓLSHEW ASBAPLARI.KеŃEYIWSHI tеrmоmеtrlEr. DELOTOMETRIK TERMOMETRLER
Jumistan maqset.
Temperatura ólshew àsbapları menen tàjriybeler ótkiziw. Keǹeyiw termomerleri
II. Teoriyalıq bólim


1. Suyıqlıq termometrler
Suyıqlıqlı termometrlerdiń islew Principi termometr ishine ornatılǵan termometr suyıqlıǵınıń kólemi temperatura eliriwi yamasa tómenlewinde ózgeriwine tiykarlanǵan. Suyıqlıqlı termometr shıyshe ballon, kapillar naycha hám rezerv rezervuarınan ibarat. Termometrik elementtıń ballon, bólekan kapillar naychada hám rezerv rezervuarındaǵı bos bólegi inert gaz menen toldırıladı yamasa vakuumda bolıwı múmkin (temperatura +100 °C den tómen bolǵanında ). Toldırılǵan kapillar yamasa shkala bólindiniń joqarı bólindinen shıǵıp turǵan kapillar naychaning bir bólegi termometrdiń oǵada qızıp ketiwinen hám buzilib qalıwınan qorǵaw etedi. Rezervuar hám kapillarning bir bólegi túsirilip, ólshenip atırǵan ortalıqtıń temperaturası Celsiy gradusında dárejelengen kapillardagi suyıqlıq júzesiniń jaǵdayına kóre anıqlanadı.
Konstrukciyası tárepinen suyıqlıqlı termometrler eki túrge, tayaqsha formasındaǵı hám shkalası ishine ornatılǵan termometrlerge bólinedi (1 - súwret). SHkalasi ishine ornatılǵan termometrlerde (1-a súwret) kapillar nayshası 2 jińishke bolıp, rezervuarı 1 keńeytirilgen. Shkala dárejeleri sút reń shıyshe plastinka 3 te jaylasqan bolıp, kapillyar menen birgelikte rezervuarǵa jabıwǵan qabıq 4 ishine ornatılǵan.

Tayaqsha formasındaǵı termometr (1-b súwret) qalıń diywallı, sırtqı diametri 6—8 mm ga teń etip tayarlanǵan kapillar naychadan ibarat. Olardıń shkalası tikkeley kapillarning sırtında dárejelenedi. Suyıqlıqlı termometrler arasında eń kóp tarqalǵanı sınaplı termometrler bolıp tabıladı. Ximiyalıq taza sınap termometrik element retinde qatar artıqmashılıqlarǵa iye: temperaturalardıń keń aralıǵinda suyıqlıq bolsa -de, ol shıysheni ho'llamaydi, taza jaǵdayda bolsa ańsat alınıwı múmkin. Sınaptıń keńeyiw koefficiyenti kishiligi termometriya kózqarasınan onıń kemshiligi esaplanadı, bul bolsa termometrlerdiń kapillari jińishke etip tayarlanishini talap etedi.

Sınaplı termometrlerdiń ólshew shegarası -35°C +600 °C.

Normal sharayatta sınaptıń qaynaw temperaturası 356, 58 °C dı shólkemlestiriwin inabatqa alsaq, joqarı temperaturalardı ólshew ushın mólsherlengen termometrlerde sınaptıń hám kapillar naychaning ústindegi boslıq jay ádetde inert gaz menen toldırıladı. Sınaptan tısqarı, shıysheli termometrlerde termometrik element retinde metil hám etil spirti, kerosin, petroley efiri, pentan sıyaqlı organikalıq elementlar da isletiledi.
Organikalıq termometrik suyıqlıqlardan ibarat shıyshe termometrler tiykarınan -200 °C den +200 °C ge shekem temperatura intervalında isletiledi. Biraq bul suyıqlıqlar shıysheni ho'llaydi hám sol sebepli diametri salıstırǵanda úlken kanallı kapillarlarni isletiwdi talap etedi.

Suyıqlıqlı shıysheli termometrlerdiń abzallıqlarına ólshewdiń joqarı anıqlıǵı, ápiwayılıǵı hám arzanlıǵı kiredi. Kemshilikleri shkalanıń salıstırǵanda jaman kórinisi, kórsetiwdi ámelde uzaq aralıqqa uzatıp bolmawı sebepli olardıń avtomatikalıq belgilengenler etip bolmawı hám de sınıwı sebepli termometrlerdi remontlap bolmawı bolıp tabıladı.

Házirgi waqıtta shıysheli termometrlerdiń tómendegi túrlerinen paydalanıladı.

1. Ishine shkala jaylastırılǵan texnikalıq sınaplı termometrler.
2. Tayaqsha ishine shkala jaylastırılǵan laboratoriya sınaplı termometrleri.

3. Suyıqlıqlı tayaqchali (sınaplı emes) termometrler.

4. Sınaplı joqarı anıqlıqlı hám úlgili termometrler.
5. Sınaplı elektr kontaktli termometrler.
Arnawlı termometrler: medicina (maksimal), meteorologik (maksimal, minimal, psixometrik, topıraqqa baylanıslı h.t.b. hàm basqa maqsetlerge mólsherlengen túrleri.
Texnik termometrlerdiǹ jol qoyılatuǵın qàtelikleri shkalanıǹ bólinmesinen artpawı lazım.