Berdaq atindaĝi qaraqalpaq mámleketlik universiteti

Artıqsha basım tolıq hám atmosfera basımları aralarındaǵı farqdan ibarat:
RORT = RMUT - RATM (43)
Atmosfera basımı -atmosferasındaǵı hawa ústininiń basımı ; onıń ma`nisi barometrler menen ólshenedi, sol sebepli bul basım kóbinese barometrik basım dep ataladı. Eger tolıq basım atmosfera basımınan kishi bolsa, vakuum yamasa siyrekleniw júz beredi :
Rv = RATM - RMUT. (44)
Basım hám basımlar ayırmashılıǵın ólshewge mólsherlengen ólshew quralları - manometr dep ataladı. Aqırǵıları ólshenip atırǵan yamasa atmosferalı, artıqsha, vakuummetrik hám tolıq basımlarǵa kóre barometr, manometr hám vakuummetr hám tolıq basımlı manometrlerge bólinedi.
40 KPa (0, 4 kg k/sm²) basımdı yamasa siyreklanishni ólshewge mólsherlengen manometrler naporomer hám tyagomer dep ataladılar. Tyagonaporomerlarda 20 kPa (0, 2 kg k/sm²) ólshew shegarasına iye eki tárepli shkalası bar.
Differentcial manometrler basımlar ayırmashılıǵın ólshew ushın qollanıladı.
Basım ólsheytuǵın ásbaplar islew usıllarǵa kóre suyıqlıqlı, deformacion (prujinalı), júk-porshenli, elektr ionizacion hám ıssılıq túrlerine bólinedi:
Bul ásbaplardıń islew usılı ólshenip atırǵan basımnıń suyıqlıq ústininiń gidrostatik basımı menen teń salmaqlılıqlasıwına hám basım kúshi tásirinde túrli elastik elementleriniń deformatciyası yamasa olardıń kúshin ólshewge tiykarlanǵan.
Ólshenip atırǵan shamanıń túrine kóre basım ólshew ásbapları tómendegi túrlerge bólinedi:
1. Manometr - tolıq hám artıqsha basımdı ólsheydi.
2. Barometr - atmosfera basımdı ólsheydi.
3. vakuummetr - tuyıq ıdıs ishindegi suyıqlıq hám gaz basımınıń azayıwı (siyrekleniwi) in ólsheydi.
4. Monovakuummetr - artıqsha basım hám basım azayıwın ólsheydi.
5. Naporomer - kishi bahalı artıqsha basımdı ólsheydi.
6. Tyagomer - kishi bahalı siyreklanishni ólsheydi.
7. Tyagonaporomer - kishi bahalı basım hám siyrekleniwdi ólsheydi.
8. Differencial manometrler - eki basım ayırmasın (basım ózgeriwdi) ólsheydi.
BAQLAW SORAWLARI

1. Qanday basım túrleri hám birliklerin bilesiz?

2. Basım o'lchaydigan qanday ásbaplar ámeldegi?

Basım eń kóp ólshenerlik fizikalıq shamalar taypasına kiredi. Issılıq hám atom energetikasında, metallurgiyada, ximiyada hám basqa túrli tarawlarda kóplegen texnologiyalıq processlerdiń keshiwin baqlaw, gaz hám suyıqlıq ortalıqlarda basım yamasa basım ayırmashılıqların ólshew menen baylanıslı.

Basım xalıq aralıq sistemasında Paskal (Pa) birligi menen olshenedi, ol bir Nyuton kúshi menen 1 m ²maydanına (n/m²) tásir etetuǵın kúshke teń. Pa birligi kishi bolǵanı ushın, márteli kPa hám MPa birlikler keń qollanıladı. Sistemadan tısqarı birlikler, yaǵnıy bar, mm sım. úst. hám mm suw. úst. den da paydalanıladı. Basım sistemasındaǵı birlikleri tómendegi koefficientke iye:
1 bаr = 1  10⁵ n/m²,
1 mm sim.ust. = 133,322 n/m²,
1 mm suv.ust. = 9,80665 n/m².
Házirgi waqıtta texnikada basqa sistema MKGSS qollanıladı (metr, kilogramm kúsh, sekund ), bunda basımdıń tiykarǵı birligi retinde kg k/m2 yamasa sistemadan tısqarı texnika ólshewler birligi kg k/sm2 = 104 kgk/m2 qollanıladı. Aqırǵı birlik n/m2 birligi hám sistemadan tısqarı birlikleri menen tómendegi koefficientlerge iye:
1 kg k/sm² = 9,80665  10⁴ n/m²
1 kg k/sm² = 0,980665 bаr
1 kg k/sm² = 10^-4 mm.suv.ust.
1 kg k/sm² = 735,566 mm.sim.ust.
Kilogramm kúsh santımetr kvadratına hám metr kvadratına, ol san tárepinen millimetr suw ústinine teń birliklerden paydalanıwǵa ruhsat berilgen. Tómendegi 5-kestede birlikler arasındaǵı koefficientler berilgen.
5-keste
Basım birlikleri arasındaǵı coefficient

Birlik	Pа	Kgk/sm^2	bаr	mmsuv.ust.	mmsim.ust.
1 Pаskаl	1	10,210^-6	10^-5	0,102	7,610^-3
1 kgk/sm^2	9,8110^4	1	0,981	10^4	735,6
1 bаr	10^5	1,02	1	1,0210^4	750,06
1 mmsuv.ust.	9,81	10^-4	1,33210^-3	1	7,35610^-2
1 mmsim.ust	133,32	1,13610^-2	1,33310^-3	13595	1

Basım ólshew birliklerin joqarı anıqlıq qayta qayta tiklew ushın artıqsha basım tarawı 10⁶-2,510⁸ Pа da mámleket baslanǵısh etalon arqalı ámelge asırıladı. Onıń quramına júk porshenli manometrler, arnawlı massa ólsheytuǵın jıynaq hám basım ustap turıw ushın apparat kiredi. 10^-8 dаn 410⁵ Pа ǵa shekem hàm 10⁹ nаn 410⁹ Pа ǵa shekem hàmde 410⁴Pa ǵa shekem basımlаr parqın basımlаr birliklerin qаytа tiklew ushın arnawlı etаlоnlаrdаn paydalanıladı. Etаlоnlаrdаn isshi ólshew qurallarına basım ólshew birliklerin uzаtıw kóp basqısh arqаlı àmаlge asırıladı:

Baslanǵısh hám arnawlı etalonlardan - ekilemshi etalonlarǵa, keyin izbe-iz birinshi razryaddan tap tórtinshi razryadlı úlgili qurallarına, keyin bolsa jumısshı ólshew ásbaplarına uzatıladı.
Etalonlardan jumısshı ólshew qurallarına basım ólshew birliklerin izbe-iz hàm anıq ótkeriliwin salıstırıw usılı hám kórsetiw basımların anıqlanıwı ulıwma mámleketlik salıstırıw sızılmalarına kóre àmelge asırıladı. Hár bir basqıshda ólshew birligin uzatıwda qàtelikler 2, 5-3 ret asıp ketiwin inabatqa alsaq, jumısshı quralları menen basımdı ólshew qàteligi hám baslanǵısh etalon aljasıqları arasındaǵı koefficient 10²-10 ³ ın shólkemlestiriwi múmkin.
Ólshewde tolıq, atmasfera hám vakuum basımları bar. Bunda Rmutlaq basım - element jaǵdayınıń (suyıqlıq, gaz, puw) parametri bolıp, R_АTM - atmosfera hám R_ОRT - artıqsha basım jıyındısınan ibarat :
R_MUT = R_АTM + R_ОRT. (42)