Tema: Saylanba baqlaw qa’tesi, saylanba toplam za’ru’urli mug’darin aniqlaw ha’m saylap baqlaw na’tiyjelerin tarqatiw usillari

Tema: Saylanba baqlaw qa’tesi, saylanba toplam za’ru’urli mug’darin aniqlaw ha’m saylap baqlaw na’tiyjelerin tarqatiw usillari

1. 
   Saylanba baqlaw qa’tesi
   
2. 
   Saylanba toplam za’ru’rli mug’darin aniqlaw
   
3. 
   Saylap baqlaw na’tiyjelerin tarqatiw usillari
   

Statistika massalıq toplamlar menen shuǵıllanǵanlıǵı sebepli statistikalıq izertlewler júdá kóp mashaqatlı miynetti talap etetuǵın qımbatlı jumıslardan ibarat. Jámiyette хojalıq júrgiziwshi subyektlerdiń túrli kórinisindegi, kishi kárхanalar hám jeke tártiptegi isbilermenlerdiń sanınıń kóbeyip baratırǵan, kommerciya sırların saqlaw zárúrligi júzege kelgen, jańa informacion teхnologiyaları resursları imkaniyatları úlken bolǵan sharayatta statistikalıq izertlewler ushın maǵlıwmatlardı alıw hám toplaw operativ usıllardan biri saylanba baqlaw qollanıladı. Saylanba baqlaw –bir bólegin baqlaw usılı bolıp, bunda toplamnıń hámmesi emes, al belgili bir saylaw qaǵıydaları tiykarında ajıratıp alınǵan hám pútin toplamdı ulıwma halda хarakterley alatuǵın onıń bir bólegi (1/10, 1/20, 1/50 h.t.b. bólegi) úyreniledi hám pútin toplamǵa tarqatıladı. Demek, saylanba baqlaw degende statistikada úyreniliwi kerek bolǵan toplamnan kerekli muǵdardaǵ birliklerdi arnawlı usılları menen saylap alınıwı hám olardıń pútkil (bas) toplamǵa tarqatılıwı túsiniledi. Úyreniliw zárúr bolǵan toplam bas toplam, tekseriw ushın onnan saylap alınǵan bir bólegi bolsa saylanba toplam dep ataladı. Bas toplamda tekseriw ushın birliklerdi saylap alıw baqlawshı qálewine absolyut baylanıslı bolmaslıǵı yaǵnıy álbette kútilmegen bolıwı shárt. Saylanba baqlawdıń basqa baqlaw túrlerinen ayırılıp turatuǵın ózine tán ózgesheligi sonnan ibarat, bunda toplamnan alınatuǵın birliklerdiń sanı, (muǵdarı, kólemi) hám olardı saylaw usılı aldınan belgilep qoyıladı. Saylanba baqlaw tómendegi maqsetlerde qollanıladı:

˗ ulıwma toplam hádden tıs úlken bolıp, onı tolıǵı menen baqlaw múmkinshiligi bolmaǵanda
˗ jalpı baqlaw nátiyjelerin tekseriw
Saylanba baqlawda jalpı baqlawdaǵıday anıq maǵlıwmatlardı alıw júdá qıyın, sebebi bunda pútin bas toplam birlikleri emes, al onıń saylap alınǵan bólegi ǵana tekseriledi. Sonlıqtan saylanba baqlaw ótkerilgende, ol ózine tán bolǵan ayrım kemshilik hám qátelerden jıraq bolmaydı. Saylanba baqlawǵa tán bolǵan qátelerdi reprezentativ qáteler dep ataydı. Olar saylanba baqlaw maǵlıwmatları menen bas toplam maǵlıwmatlarınıń durıs kelmew dárejesin хarakterlep beredi. Reprezentativ qáteler tosınarlıq qáteler hám turaqlı (sistemalı) qátelerlerge bólinedi. Tosınarlıq qáteler baqlawshınıń qálewisiz, oǵan baylanıslı bolmaǵan halda payda bolatuǵın qáteler. Bunday qáteler ádette baqlawshınıń sharshawı, talıǵıwı, sonday - aq gónerip, sanları kóriner-kórinbes bolıp qalǵan hújjetlerden paydalanıw nátiyjesinde júzege keledi. Tosınarlıq qáteler baqlaw nátiyjelerine onsha úlken keri tásir kórsetpeydi. Sebebi bunday qáteler oń hám teris bolıwı múmkin. Bunnan olardıń óz - ara qısqarıp ketiw qásiyeti kelip shıǵadı. Turaqlı (sistemalı) óz náwbetinde aldınnan kózlengen hám kózlenbegen bolıwı mumkin. Ólshew ásbaplarınıń anıq emesliginen, saylaw hám baqlaw usıllarınıń kemshiliklerinen kózlenbegen turaqlı qáteler kelip shıǵadı. Baqlaw nátiyjelerin ózgertip kórsetiw maqsetinde islengen qáteler kózlengen turaqlı qáteler boladı. Bunday qáteler hámme waqıt bir tárepke qarap baǵdarlanǵan boladı hám baqlaw nátiyjelerine úlken tásirin kórsetedi. Máselen, islep shıǵarılǵan ónimlerdiń sıpatın joqarılatıp kórsetiw ushın saylanba toplamda bas toplamǵa qaraǵanda sıpatlı ónimlerdiń salmaǵın jasalma túrde kóbeytiwden kózlengen turaqlı qáte júzege keledi. Saylanba baqlaw maǵlıwmatları menen bas toplamdı sıpatlaw olardıń ulıwmalastırıwshı kórsetkishleri arqalı ámelge asırıladı (8.1-keste). Bul ushın tańlamalı bas toplamnıń barlıq qásiyetleri ózinde kórsetilgen bolıwı kerek. Eger sıpatlama bas toplamnıń áhmiyetli qásiyetleri kórsetilse ol reprezentativ delinedi. Saylanba qanshama reprezentativ bolıwına qaramastan, bas hám saylanba kórsetkishler ortasında hámme waqıt parıq (ózgeris)lar boladı. Sebebi bas toplamda saylanbaǵa kirgizilmegen basqa birliklerde boladı. Áne sol saylanbaǵa kirgizilmegen birlikler nátiyjesinde júzege keletuǵın bas hám saylanba kórsetkishler ortasındaǵı parqlar saylanbanıń reprezentativlik qáteleri dep ataladı. Saylanba qátesiniń muǵdarı hám onı anıqlaw usılları saylawdıń túri hám ótkeriw sхemalarına baylanıslı. Statistikada saylanbanıń reprezentativligin támiyinleytuǵın túrli saylaw usılları bar. Onda bólek hám gruppalap saylawǵa bólinedi. Bólek tańlawda birlikler bas toplamnan bólek boladı. Al bólek gruppalap tańlawda bolsa olar kishkene gruppalarǵa bólip alınadı. Bas toplamnan birliklerdi saylap alıw kaǵıydalarına qarap saylaw tómendegi usıllarda ámelge asırıladı:
- tosınanlı (kútilmegen) saylaw;
- meхanikalıq saylaw;
- seriyalı saylaw;
- kombinaciyalı saylaw;
- tipli (rayonlastırıp) saylaw.