Berdaq atinda

Qadaǵalaw ushın sorawlar

1. 
   Jazba stil qanday túrlerge bólinedi?
   
2. 
   Ilimiy stildiń ózgesheligin kórsetiń.
   
3. 
   Kórkem ádebiyat stili degenimiz ne?
   
4. 
   Publicistikaliq stilge neler kiredi?
   

Ádebiyatlar

1. 
   Бердимуратов Е. Ҳәзирги қарақалпақ тили. Лексикология. Нөкис, 1994
   
2. 
   Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиниң стилистикасы. Нөкис, 1990.
   
3. 
   Бердимуратов Е., Қутлымуратов Б., Каримуллаев Е. Қарақалпақ тилинде ис жүргизиў. Нөкис, 1993.
   

15-tema. Rásmiy is qaǵazları stili


Joba:

1. 
   Rásmiy is qaǵazları
   
2. 
   Rásmiy hújjetlerdiń túrleri (daǵaza, minezleme, usınıs, maǵluwmatnama, minezleme, túsinik xat, usınıs, til xat, daǵaza
   

Tayanısh sózler -arza, protokol, akt, isenim xat, maǵluwmatnama, minezleme, túsinik xat, usınıs, til xat, daǵaza, ómirbayan.

Rásmiy is qaǵazları stili adamlardıń jámiyettegi rásmiy islerdegi, keńse islerindegi, huqıq tarawlarındaǵı qatnaslarınan kelip shıqqan.

Rásmiy is qaǵazları stilinde hár qıylı hújjetler jazıladı arza, daǵaza, til xat, maǵlıwmatnama, isenim qaǵazı, akt, protokol, shártnama, minezleme, buyrıq, ómirbayan, shaqırıw xat hám t.b. sonlıqtan onda aytılajaq pikir anıq hám túsinikli bolıwı kerek.
Hújjetler ádebiy tilde turaqlasqan bir formada alıp barıladı, sonlıqtan rásmiy is qaǵazları stili óziniń júdá turaqlı janrı, leksikası, frazeologiyası hám sintaksislik toparlarına iye boladı yaǵnıy burınnan qáliplesken turaqlı shtamplar (ózgermeytuǵın sóz hám toparlarına) kóbirek qollanıladı.
Rásmiy is qaǵazları stili tómendegi leksikalıq hám grammatikalıq ózgesheliklerge iye.
1. Sózler ózleriniń tuwra mánisinde qollanıladı.
2. Arnawlı sózler paydalanıladı arza, buyrıq, akt, protokol, kún tártibi, qarar, tıńlandı, málim etiw, soranıw, maqullaw hám t.b.
3. Leksika frazeologiyalıq hám grammatikalıq jaqtan belgili bir formada qáliplesken standart birlikler qollanıladı málim etip bildiremen, tıńlap hám talqılandı, esaplı dáwir ishinde, tómendegi qol qoyıwshılar, sógis járiyalaw, qarar qabıl etiw hám t.b.
4. Qısqarǵan atlıqlar kóplep paydalanıladı. NMPİ, prof, f.i.d., MAİ, DFXB.
5. Atawısh feyil hám buwrıq meyildiń -sın//-sin formaları jiyi qollanıladı. Mısalı, Kún tártibi q. Mekemeniń jıllıq esabın tıńlaw. Esap qanaatlandırarlı dep tabılsın.
6. Rásmiy hújjetlerde emocionallıq hám ekspressivlik máni bildiriwdiń zárúrligi bolmaǵanlıqtan rásmiy stilde kórkemlew quralları qollanılmaydı.
7. Gápler ıqshamlı, túsinikli bolıp gáp aǵzaları tuwra orın tártibinde qollanıladı. Mısalı Minezleme Nókis qalalıq jaslar awqamı shólkemine tapsırıw ushın beriledi.
8. Geyde gápler quramalı bolıp, bir neshe birgelikli aǵzalar sanap kórsetiledi (kún tártibinde, statiyalarda, punktlerde hám t.b.).
Rásmiy isler stilinde hár qıylı rásmiy hújjetler dúziledi. Hár bir hújjettiń ózinshe formaları, talapları boladı. Hújjet solarǵa sáykes dúzilmese hújjet bola almaydı, óz qunın joytadı.
1989-jılı 1-dekabrde qaraqalpaq tiliniń Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik til sıpatında rásmiy túrde qabıl etiliwi qaraqalpaq milliy ádebiy tiliniń bunnan bılay da hár tárepleme rawajlanıwına keń jol ashıp berdi.
Nızam qabıl etilgennen keyingi azǵana waqıt ishinde qaraqalpaq tiliniń sózlik quramında kóplegen ózgerisler hám jańalıqlar júz berdi.
Til haqqındaǵı nızamǵa sáykes mámleketlik mekemelerde, shólkemlerde, óndiris hám oqıw orınlarında hújjetler qaraqalpaq tilinde alıp barıladı. Sol hújjetlerdi atawda hám toltırıwda da unamlı tárepleri seziledi.
Hújjetler jámiyet turmısında úlken rol oynaydı. Olar faktti, waqıyalardı hám qubılıslardı tastıyıqlaw ushın xızmet etedi. Hújjetler siyasiy, tariyxıy, yuridikalıq, ekonomikalıq áhmiyetke iye bolıwı múmkin. Sonday-aq adamnıń pútkil ómiri de hújjetlerge baylanıslı boladı. Adamnıń tuwılıwı menen-aq oǵan tuwılıwı haqqında gúwalıq jazıp beriledi. Mektepke keliwinde onıń jasın, turatuǵın ornın, den sawlıǵınıń awhalın tastıyıqlawshı hújjetler kerek boladı. Hár bir puqara qy jasqa tolǵannan keyin, tuwılıwı haqqındaǵı gúwalıq tiykarında pasport aladı. Mektepti tamamlaǵanın orta bilimi haqqındaǵı attestat tastıyıqlaydı. Miynet xızmetiniń baslanıwı miynet dáptershesinde jazılıp barıladı. Joqarı oqıw orınların tamamlaǵannan keyin, qánigelikti ózlestirgeni haqqındaǵı diplom beriledi.
Hár bir mekeme hám shólkemde qanday da bir máseleni ámeliy is júzinde júrgiziw ushın sáykes hújjetler talap etiledi. Bunday hújjetlerjiń túrleri de, maqset hám mazmunı da, kólemi de bir-birinen ózgeshe bolıp keledi.