Berdaq atinda

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASÍ JOQARÍ HÁM ORTA
ARNAWLÍ BILIM MINISTRLIGI


BERDAQ ATINDAǴÍ QARAQALPAQ MÁMLEKETLIK
UNIVERSITETI

Dizimge alındı: №____________________ 2020-j. «__» __________

«TASTÍYÍQLAYMAN» Oqıw isleri boyınsha prorektor ____________ doc. M.Ibragimov «___» ___________2020-jıl

QARAQALPAQ TIL BILIMI KAFEDRASÍ


QARAQALPAQ TILI
pániniń
OQÍW METODIKALÍQ KOMPLEKSI

Bilim tarawı:	200 000	–	Soсiallıq taraw, ekonomika hám huqıq
	400 000	–	Tábiyiy pánler
Tálim tarawı:	230 000	–	Ekonomika
	630 000	–	Átiraptı qorǵaw
Tálim baǵdarı:	5120100	-	Filologiya hám tillerdi oqıtıw: ózbek tili, qazaq tili, túrkmen tili, inglis tili, rus tili
	5141000	-	Topıraqtanıw
	5230100	-	Ekonomika (tarmaqlar hám tarawlar boyınsha)
	5340200	-	Imaratlar hám inshaatlar qurılısı (túrleri boyınsha)
	5340300	-	Qala qurılısı hám xojalıǵı

5340400 - Injenerlik kommunikatsiyaları qurılısı hám montajı (túrleri boyınsha)
5630100 - Ekologiya hám qorshaǵan ortalıqtı qorǵaw (tarmaqlar hám tarawlar boyınsha)
Nókis – 2020

Pán baǵdarlaması Qaraqalpaq mámleketlik universiteti Keńesiniń 201__ jıl “___” ______________ daǵı “___” –sanlı protokolı menen tastıyıqlanǵan.

Dúziwshi:

	A.Tursınbaev.	− QMU, “Qaraqalpaq til bilimi” kafedrası stajyor oqıtıwshısı.
	SH.Xojanov	− QMU, “Qaraqalpaq til bilimi” kafedrası docent oqıtıwshısı.

Pikir bildiriwshiler:

	M.T. Qurbanov	− – NMPI, “Qaraqalpaq til bilimi” kafedrası úlken oqıtıwshısı, filologiya ilimleriniń kandidatı (sáykes JOO).
	B.Ubaydullaev	− – QMU, “Qaraqalpaq til bilimi” kafedrası docenti, filologiya ilimleriniń kandidatı (sáykes JOO).

QMU Qaraqalpaq filologiyası

fakulteti dekanı:
2020-jıl “___ ”________________ _________________ Q. Turdıbaev
(imza)
“Qaraqalpaq til bilimi”
kafedrası baslıǵı:
2020-jıl “_____”_______________ _______________ M. Qudaybergenov
(imza)


MAZMUNÍ

Ameliy sabaq materialları.....................…………………………...................	4
Óz betinshe jumıslar.........................................................................................	131
Glossariy...........................................................................................................	132
Úlgi oqıw baǵdarlaması…………………………………………………….	143
Isshi oqıw baǵdarlaması....................................................................................	149
Tarqatpa materiallar ……………………………………..……….………….	162
Test....................................................................................................................	180
Bahalaw ólshemleri……………………….………………………………….	181

Ámeliy sabaq materialları


1-tema. Kirisiw
Qaraqalpaq tili - mámleketlik til. Qaraqalpaq jazıwı hám onıń tariyxı


Joba:
1. Jazıw hám onıń xızmeti.
2. Qaraqalpaq tiliniń payda bolıwı.
3. Qaraqalpaq tilin izertlewge arnalǵan miynetler.
4. Qaraqalpaq álipbesi.

Tayanısh sózler - til haqqında nızam, milliy til, til nızamınıń áhmiyeti, álipbe, arab, latın, rus grafikası, qaraqalpaq jazıwınıń tariyxı.

Til – hár bir millettiń biybaha baylıǵı. Ol hár bir milletti siyasiy, ekonomikalıq, Ilimiy hám mádeniy alǵa ilgeriletiwde, onıń atadan balaǵa ótip kiyatırǵan mádeniy baylıqların saqlawda eń áhmiyetli qural xızmetin atqaradı.

Qaraqalpaq tili - Qaraqalpaqstan Respublikasında jasawshı qaraqalpaq xalqınıń ana tili. Qaraqalpaq tili - Qaraqalpaqstan Respublikasınıń qorǵawında bolıp, bul haqqında arnawlı nızam shıǵarılǵan. Bunda qaraqalpaq tiliniń Qaraqalpaqstan Respublikasınıń pútkil aymaǵında qaraqalpaq tiliniń mámleketlik til sıpatında qollanılıwına huqıq tiykarların belgileydi. Qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyliginiń beriliwi respublikanıń aymaǵında jasawshı milletlerdiń hám xalıqlardıń ana tiliniń qollanıwında olardıń konstituciyalıq huqıqların sheklemeydi. Bul nızam jeke adamlardıń arasındaǵı qarım-qatnasıqlardıń, áskeriy bólimlerde, diniy hám dástúriy úrp-ádetlerdi belgilewde tillerdiń qollanılıwın qatań bir tártipke salıp taslamaydı.
1989-jılı 1-dekabrde Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarı Keńesiniń sessiyasında qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berildi hám qaraqalpaq tiline mámleketlik til biyligi berilgen kún 1989-jılı 1-dekabr dep qabıllandı. Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik til haqqındaǵı Nızamınıń 1-statyasındá «Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili bolıp tabıladı. Qaraqalpaqstan Respublikası óziniń aymaǵında tilge baylanıslı barlıq máselelerdi sheshiw huqıqına iye»,- dep kórsetilgen. Bul jaǵday til erkinligin, tillerdiń aldaǵı waqıtları keń rawajlanıwın támiyinleydi.
Ana tilimizge mámleketlik til biyliginiń beriliwi Respublikamızda jasap atırǵan basqa millet hám xalıqlardıń tilin paydalanıwdı kemsitpeydi. Bul haqqında nızamnıń w-statyasında bılay jazılǵań «Qaraqalpaq hám ózbek tillerine mámleketlik til statusınıń beriliwi Respublika aymaǵında jasap atırǵan milletler hám xalıqlardıń óz ana tilin rawajlandırıwda Konstituciyalıq huqıqların kemsitpeydi».
Qaraqalpaq tili shıǵısı boyınsha altay tilleri semyasınıń túrkiy tiller toparına kiredi. Qaraqalpaq milletiniń payda bolıwı menen onıń tili qáliplesti. Qaraqalpaq milleti yamasa qaraqalpaq ataması XIV-XVI ásirlerde Noǵaylı ordasınıń tarqawı menen payda boldı. Qaraqalpaq xalqınıń ana tili Qaraqalpaqstan Respublikasınıń rásmiy mámleketlik tiline aylandı. Qaraqalpaq milliy tili respublikamızdıń nızam shıǵarıw, xalıq bilimlendiriw islerinde, ilim hám mádeniyat tarawlarında, baspasóz, telekórsetiw hám mámleketlik mekemelerde keń qollanılatuǵın boldı.
Qaraqalpaq milliy tiliniń payda bolıwı menen ádebiy tilidiń jazba túri de qáliplesti. Ádebiy tildiń jazba túriniń qáliplesiwi onıń uluwma xalıqlıq awızeki sóylew túrine tiykarlanadı. qaraqalpaq tiliniń uluwma awızeki sóylew tili arqa hám qubla dialekt (jergilikli ózgeshelik) bolıp ekige bólinedi. Arqa dialektlik ózgesheliklerdi respublikamızdıń arqa rayonları, al qubla dialektlik ózgesheliklerdi Tórtkúl, ellikqala, Beruniy rayonlarınıń soramları qatmıydı. Qaraqalpaq ádebiy tili usı eki ózgesheliktiń tiykarında, kóbirek arqa dialektlik ózgesheliklerdi qamtıw arqalı qáliplesti.
Qaraqalpaq jazba tili XX ásirdiń basında-aq orta Aziya xalıqları ushın ortaq shaǵatay jazıwı tiykarında payda boldı. Biraq bul jazba ádebiy til jergilikli xalıqtıń basım kópshiliginiń sawatsız bolıwına hám qaraqalpaq xalqınıń uluwma xalıqlıq sóylew tiliniń barlıq jergilikli ózgesheliklerin óz ishine qamtıy alıwına baylanıslı turaqlı ádebiy til retinde qáliplesken. Qaraqalpaq xalqınıń bul eski jazba tili qaraqalpaq ádebiy tiliniń eski jazıwı retinde úyreniledi. Demek, qaraqalpaq jazba ádebiy tiliniń payda bolıwı hám qáliplesiwi qaraqalpaq milletiniń qáliplesiwi menen tikkeley baylanıslı.
Jazba ádebiy til dep hár qanday ádebiyatlardıń, kórkem shıǵarma, jámiyetlik-siyasiy, Ilimiy-texnikalıq, publicistikalıq, oqıw qurallarınıń hám t.b. jazıw arqalı iske asatuǵın ádebiyatlardıń tiline aytıladı.
Jazba ádebiy til – tildiń fonetikalıq hám grammatikalıq normaların qatań saqlaǵan onıń eń joqarı túri bolıp esaplanadı. Ádebiy tildiń jazba hám awızeki sóylew túrleri házirgi waqıtta radio hám telekórsetiwdiń, gazeta-jurnallardıń, mámleketlik mekemelerdiń, mádeniy orınlardıń áhmiyetli qatnas quralı retinde xızmet etedi. Ásirese bul jaǵday «Qaraqalpaqstan Respublikasınıń mámleketlik tili haqqındaǵı» Nızam qabıllanǵannan keyin jedel iske asırılmaqta. Sonlıqtan hár bir sawatlı hám mádeniyatlı insan ádebiy tildiń qádirine jetip, onıń qaǵıydaların jazıw hám sóylewde durıs hám tilge bolǵan húrmetti arttıradı, sóylew mádeniyatlılıǵın támiyinleydi.
Qaraqalpaq til bilimi XX ásirdiń 30-jıllarında qáliplesti. Bul dáwirlerde boyınsha N.A.Baskakovtıń «Краткая грамматика каракалпакского языка» degen miyneti 1932-jılı Tórtkúlde basılıp shıqtı. Bunnan soń 30-jılları S.E.Malovtıń «Заметки о каракалпакском языке», E.D.Polivanovtıń «Некоторые фонетиchеские особенности в каракалпакском языке» degen kólemli maqalaları basılıp shıqtı.
Qaraqalpaq til biliminiń rawajlanıwınınıń keyingi basqıshı 50-jıllarǵa tuwra keledi. Bul dáwirlerde N.A.Baskakovtıń «Каракалпакский язык» degen eki tomlıq akademiyalıq grammatikası basılıp shıqtı. Bunıń birinshi tomı dialektologiyalıq materiallarǵa arnalǵan, al ekinshi tomı bolsa fonetika hám morfologiyaǵa arnalǵan.
Házirgi dáwirde qaraqalpaq til biliminiń hár bir tarawı boyınsha belgili qánigeler bar. Máselen, fonetika tarawı boyınsha akad. A.Dáwletov, leksikologiya tarawı boyınsh prof. E.Berdimuratov, morfologiya tarawı boyınsha A.Bekbergenov, A.Najimov, sintaksis tarawı boyınsha M.Dáwletov, E.Dáwenov, dialektologiya tarawı boyınsha D.S.Nasırov, O.Dospanov, til tariyxı tarawı boyınsha akad. H.Hamidov, Sh.Abdinazimov hám t.b. bar.