|
KÓRKEM ÁDEBIYAT STILI yamasa kórkem shıǵarmanıń tili basqa funkcional stillerge salıstırǵanda ayrıqsha orın iyeleydi.
Kórkem shıǵarmanıń tili basqa stillerge salıstırǵanda bir qansha ózgeshe, onda ádebiy til normaları menen birge ádebiy tilge kirmeytuǵın dialektizmler, kásiplik sózler, terminler, qarapayım sózler hám jargonlar da paydalanıladı, yaǵnıy kórkem ádebiyat stili uluwmalıq ádebiy tildi óz ishine qamtıydı.
«Kórkem ádebiyat tili» hám «ádebiy til» túsinikleri bir-biri menen tıǵız qatnaslı, biraq óz-ara teń emes.
1. Ádebiy til qatnas jasaw, sóylesiw, pikir alısıw xızmetin atqaradı. Al kórkem ádebiyat stili waqıyalar, qubılıslar haqqında xabar beriw menen birge oqıwshınıń sana-sezimine qandayda bir qosımsha tásir jasap, estetikalıq xızmetti de atqaradı.
Kórkem ádebiyat tili - milliy ádebiy tildiń ayrıqsha túri, ol ádebiy tildi jańa sózler hám formalar menen tolıqtırıp, bayıtadı.
2. Ádebiy til birinshi gezekte, belgili bir normaǵa túsken til. Til jámiyet aǵzaları ushın pikir alısıw, qarım-qatnas jasawshı qural bolǵanlıqtan, jámiyet te onıń hámmege birdey, bay hám mádeniyatlı bolıwın talap etedi hám normaların belgileydi. Tillik norma tildiń ishki nızamları tiykarında qáliplesedi, olar tańlap alınıp, barlıq paydalanıwshılar ushın teń, ortaq túrinde jumsaladı. Ulıwma xalıqlıq sóylew tilinde sózlerdiń hár qıylı variantları, grammatikalıq formaları qollanıla beredi, biraq ádebiy til solardıń ishinen hámmege túsinikli, birdey hám qolaylı túrlerin norma retinde tańlap aladı. Máselen, tilimizdegi kewil-kóńil, awqat-tamaq, bilgish-bilgir usaǵan jubaylardıń birinshileri ádebiy til norması sıpatında qabıl etilgen.
Kórkem ádebiyat stilinde bunday norma bolmaydı. Onda ádebiy normalar menen bir qatarda óziniń qollanılıw órisi sheklengen hám ádebiy tilge kirmeytuǵın dialektizmler, qarapayım sózler, kásiplik sózler hám jargonlar da qollanıla beredi. Olar kórkem shıǵarmada kóbinese qaharmanlardıń tilinde olarǵa sóylew boyınsha sıpatlama beriw ushın qollanıladı. Mısalı, ene dáregine oy jiberseń, kimniń babası dúziw (T.Qayıpbergenov). Arqa dialektte (Kegeyli, Nókis rayonlarında) sóylew tilinde «ene dáregi» sózi «tiykarı» degen máni ańlatadı. Bunday sózler shıǵarmadaǵı súwretlenetuǵın waqıyaǵa baylanıslı geyde avtor tilinde qollanılıwı da múmkin.
3. Ádebiy til jámiyette atqaratuǵın xızmetine qaray ayırım funkcional stillerge bólinedi, hár stil óz ornına hám xızmetine sáykes qollanıladı. Máselen, ilimiy stil óz aldına, rásmiy isler stili óz aldına hám t.b. Al kórkem shıǵarmada hár qıylı stildiń elementleri aralasıp ta qollanıla beredi. Mısalı
İslemegen bastı qıynap terleme,
Atlarǵa urmasın eshektiń shańı,
Alma túsken menen aqmaq gellege,
Ashıla bermeydi Nyutonnıń zańı (İ.Yusupov).
4. Kórkem ádebiyat stilinde jazıwshınıń sóz tańlawında tildiń barlıq stilleri (sóylew hám jazba) paydalanıladı hám olardı qollanıw shıǵarmalardaǵı waqıyaǵa, ondaǵı qaharmanlardıń sıpatlamasına, tiline baylanıslı bolıp keledi. Sonıń menen birge hár qanday kórkem shıǵarmada jazıwshınıń jeke ózgesheligi, jeke stili, obraz jasaw uqıplılıǵı, sheberligi onıń kóz-qarasları kórinedi. Talantlı jazıwshılar óziniń sheberligi menen milliy ádebiy tildiń normalarınıń qáliplesiwine, onıń rawajlanıwına tásirin tiygizedi, óz úlesin qosadı. Qaraqalpaq ádebiy tiliniń tariyxında Berdaq babamızdıń qosqan xızmeti ullı, ol qaraqalpaq milliy ádebiy tiliniń ulıwma xalıqlıq sóylew tili tiykarında rawajlanıwına baǵdar kórsetti.
Kórkem shıǵarma úsh túrge bólinedi proza, poeziya, drama.
Dramalıq shıǵarmalarda sóylew tili paydalanıladı, sonlıqtan da olarda sóylew tiline tán elementler kóp qollanıladı.
Prozalıq shıǵarmalar óz ishine kitabıy hám sóylew stilleriniń elementlerin qamtıydı.
Poetikalıq shıǵarmalardıń tili ulıwma xalıqlıq tildiń nızamlılıqlarına sáykes bolsa da, óziniń specifikalıq ózgesheliklerine iye boladı. Bunday shıǵarmalarda rifmika (dawıslı hám dawıssız buwınlar) alliteraciya, assonans, rifma tiykarǵı orındı tutadı, sebebi poeziyanıń kórkemliligi usı qurallar arqalı jasaladı.
5. Ádebiy tilde sózler ózleriniń tuwra mánisinde qollanıladı, al kórkem ádebiyat stilinde olar geyde awıspalı mánilerde kelip kórkemlew quralları xızmetin atqaradı. Mısalı, Maqtumqulınıń zamanında da sóz mánisin bilmeytuǵın el ayaqlı mallar kóp eken ǵoy!-dep jasawıllardı esine túsirdi (K.Sultanov).
6. Ádebiy til normalar arqalı jámiyet aǵzaların birdey, belgili normalarǵa sáykes onıń durıs, orınlı hám kórkem sóylewge úyretedi, sóylew mádeniyatın arttıradı. Bul jaǵınan ádebiy til jámiyet aǵzaların til arqalı biriktiredi.
Al kórkem ádebiy shıǵarmada hár bir jazıwshınıń sóz qollanıw ózgesheligi, onıń jeke stili, obrazı kórinedi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
