Berdaq atinda

13-tema. Awızeki sóylew stili


Joba:

1. 
   Uluwma qollanılıwshı leksika.
   
2. 
   Stildiń túrleri
   
3. 
   Sóylew tili leksikası.
   

Tayanısh sózler: Til stilleri, ulıwma qollanıwshı leksika, sóylew tili leksikası.

Til ilimpazları stildi tildiń tariyxıy rawajlanıwınıń dawamında dóregen qubılıs sıpatında qaraydı. Awızeki hám jazba túrde til arqalı qatnastıń túrli tarawlarında onıń jámiyetlik xızmetiniń keńeyiwi, ádebiy tildiń rawajlanıwı menen til quralların qollanıwdıń nızamlılıǵı dóreydi hám jetilisedi. Nátiyjede tildiń bir-birinen ayırılatuǵın, bir-birine baylanıslı uslublıq tarmaqları payda boladı. Ádette bul hár qanday milliy tildiń tariyxıy rawajlanıw ózgesheliklerine ǵárezli.

Adamlar óz pikirin awızsha hám jazba túrde bildiredi. Usıǵan qaray tilde awızeki hám jazba stiller bir-birinen ajıralıp turadı. Olardıń hár biriniń ózinshe atqaratuǵın xızmetleri bar.
Til quralları jámiyet aǵzaları tárepinen belgili bir maqsetke hám shárayatqa baylanıslı tańlap qollanıladı. Soǵan baylanıslı tiykarǵı úsh xızmetti atqaradı: 1) sóylew, pikir alısıw; 2) xabarlaw; 3) tásir etiw.
Sóylew funkciyası kúndelikli turmısta adamlar arasında pikir alısıwda, sóylewde kórinedi. Xabarlar funkciyası qanday da bir maǵlıwmatlardı beriwde paydalanıladı. Tásir etiw funkciyası sóylewshi (yamasa jazıwshı) til quralların tıńlawshılardıń (yamasa oqıwshılardıń) tek sanasına emes, al sonday-aq onıń sezimlerine de tásir etiw ushın paydalanǵanlıǵında kórinedi.
Tildiń usınday funkciyalarına baylanıslı onıń quralları belgili bir tarawda turaqlasıp, sistemalasıp baradı. Til quralların paydalanıwdıń usınday maqsetine baylanıslı túrleri funkcional stiller dep ataladı.
Yu.S.Stepanov til uslubına mınaday dep baha beredi: «Kúndelikli jámiyetlik turmıs jaǵdayında adamlar paydalanatuǵın til arqalı qatnastsh túrleri til
uslubı, yaki funktsionallıq uslub delinedi. Funktsionallıq uslub degende tildiń xızmeti, maqseti kózde tutıladı¹.
Ádebiy tildegi tiykarǵı funkcional stiller, mısalı sóylew stili hám kitabıy (jazba) stiller (rásmiy is qaǵazları stili, ilimiy stil, publicistikalıq stil). Al, kórkem ádebiyat stili ayrıqsha orın iyeleydi. Bul klassifikaciyanı tómendegishe kórsetiwge boladı.

Sóylew stili	Awızeki sóylew stili
Rásmiy isler stilli	Jazba stiller
Ilimiy stil
Publicistikalıq stil
Kórkem ádebiyat stili

Hár bir stil awızsha formada da hám jazba túrde de qollanıladı. Stillerdiń hár qaysısınıń ózine tán til quralları boladı. Máselen, sóylew stilinde ádebiy tilde qollanılatuǵın til elementleri de (qarapayım sózler, dialektler, kásiplik sózler, jargonlar) paydalanıla beredi. Sóylew, kórkem ádebiyat hám publicistikalıq stillerde sóylewshiniń (jazıwshınıń) jeke til ózgeshelikleri kórinedi, al ilimiy stilde, ásirese rásmiy isler stilinde onday jeke ózgeshelikler bolmaydı.

Demek, til iliminde usı kúnge shekem stil haqqında túrlishe talqılar, túrlishe anıqlamalar orın alıp kiyatır. Til stili birde jazıw janrına, turmıs tarawına, belgili bir jaǵdayǵa sáykes tańlap qollanılatuǵın til qurallarınıń sisteması sıpatında qaralsa, ekinshi bir jaǵdayda ol belgili bir turmıs tarawına tán ózgesheliklerge iye xalıq tiliniń tarmaqları retinde bahalanadı hám t.b.
Til stilin leksikalıq bazada qarap, sózlik quramǵa ekspressivlik-stillik baha beriwde biz eń birinshi náwbette ulıwma pikir alısıwdıń, til arqalı qatnastıń eki formada, yaǵnıy awız eki, jazba túrde iske asatuǵının názerde tutamız.
Awızeki túrde sóyleskenimizde kóbinese pikirimizdi ápiwayı túrde úlken bolmaǵan jay gáplerdiń járdemi menen beremiz. Onda úlken-úlken oborotlar gezlese bermeydi. Tıńlawshı da óz pikirin solayınsha jetkeredi. Awızeki sóylesiwde diologlar jiyi qollanıladı. Gápler barlıq waqıtta tolıq bolıp kele bermeydi. Aytıwshı menen tıńlawshıǵa gáptiń ne haqqında bolıp atırǵanı belgili bolǵanlıqtan, kóbinese gáptiń geypara aǵzaları túsirilip, tez hám qısqa aytıla beriwi múmkin. Onıń ústine aytıwshı tıńlawshıǵa óz oyın tolıq jetkeriw ushın óziniń háreketlerinen de paydalanadı. Sol arqalı ózi de gápke tikkeley qatnas jasap otıradı. Geyde tıńlawshınıń sorawına sózsiz, bas iyzep-aq juwap qaytarıp qoyıwı múmkin.
Al jazba túrde bolsa, biz gáptiń grammatikalıq jaqtan durıs qurılıwına, aytılayın degen oydıń beriliwine, ádebiy til normaları tiykarında sózlerdiń tańlap alınıwına ayrıqsha turmıs tarawınıń ózgesheligi de tolıq saqlanadı.