|
Диалектиканы4 нызамлары
Диалектика тийкар2ы 5зини4 нызамларына ийе, олар т5мендегише болып б5линеди.
q. Сан 5згерислерди4 тийкар2ы сапа 5згерислерине 5ти7 нызамы.
w. №арама-3арсылы3ларды4 бирлиги 81м г6реси 8а33ында2ы нызам.
e. Бийкарла7ды - бийкарла7 нызамы.
Биринши нызам. Бул нызам ра7ажланы7ды4 барысы 8а33ында2ы сора7лар2а жу7ап береди. Ра7ажланы7ды4 3алай, 3андай т1репке, 3андай усыл менен, пайда бол2анлы2ын 81м 81рекетленету2ынлы2ын, не менен сапалы 5згерислер белгиленету2ынлы2ына бул нызам жу7ап береди.
Бул нызамны4 тийкарын т5мендеги категориялар 3урайды.
q. Сапа.
w. Сан.
e. %лшем.
r. Секири7.
Олард4 5з-ара байланысы.
q. Сапа дегенимиз не? Адамлар 5з турмысында белгили бир зат3а ба8а береди {сапа} т6синиги 3олланады. Мысалы, жай, гилем, сумка 8.т.б. Сапа - бул затларды4 ишки тийкар2ы байланысларыны4 тура3лы системасы.
Сапа ар3алы затлар 5злерини4 бир-бире7и менен у3саслы2ын к5рсетеди.
Демек сапа - затларды4 т1биятын белгилейту2ын, оларды4 болмысыны4 тийкар2ы улы7малы, тура3лы т1реплерини4 жыйындысы.
Сапа т6синиги менен 31сийет т6синиклери бир бирине ж6д1 жа3ын.
№1сийет - бул белгили бир затты4 бас3а бир затлар менен байланысында к5ринету2ын 3атынасы3 усылы. №1сийет ар3алы белгили бир зат бас3а бир затлар менен 3атнасы2ында 5зини4 сапасын билдиреди.
w. Сан дегенимиз не? Сан бул затларды4 белгилемеси. Бул белгилемени4 5згерили7и белгили шегарадан шы2ып кеткенше затты4 сапасын тийкар2ы 31сийетлерин 5згертпейди.
Диалектиканы4 бул нызамына му7апы3 ра7ажланы7 процессин еки тийкар2ы бас3ыш2а б5ли7ге болады` q. Санлы 5згерислер.
w. Сапалы 5згерислер.
Санлы 5згерислер кем-кемнен билинбей 5теди.
Сапалы 5згерислер тез 81м ашы3тан-ашы3 секири7 т6синде 5теди.
e. Секири7 - деп белгили бир затты4 ра7ажланы7ында оны4 бир сападан, екинши сапа2а 5ти7 д17ирин айтамыз.
r. %лшем - бул затларды4 3андай н1рсе екенлигин 81м олар2а ба8а берету2ын оларды бир-бири менен салыстыры7 7а3тында 3олланату2ын т6синик.
Екинши нызам. Бул нызам жа4а пайда бол2ан 3арама-3арсылы3ларды4 5з-ара 3атнасы2ын, бирлигин к5рсетеди.
Бул нызам диалектиканы4 денеси деп есапланады. Бул нызам д6ньяны4 затлары 81м 3убылысларыны4 ра7ажланы7ы неден ибарат деген сора72а жу7ап береди.
Философияда ра7ажланы7 8а33ында еки концепция бар.
q. Метафизикалы3 концепция - бул материяны4 81рекетлени7ине 81м ра7ажланы72а ишки у3ыплылы2ы бар екенлигин бийкарла7дан ибарат.
w. Диалектикалы3 концепция - бул ра7ажланы7да2ы затларды 81м 3убылысларды ишки еки 3арама-3арсылы3лы т1реплерге б5линету2ынлы2ын 81м бул т1реплер бире7и бире7ин бийкарлайту2ын соны4 менен бирге талап етету2ынлын бирликте 81м 3атнасы3та болату2ынын мойынлайды.
Т1биятта, ж1мийетте 81м адамзат ойла7ында 3арама-3арсылы3ларды4 к5п т6рли екенлигин к5ри7ге болады. Соны4 ишинде` ишки 81м сырт3ы тийкар2ы, з1р6рли 81м тосыннан 8.т.б. 3арама-3арсылы3лар бар.
№арама-3арсылы3ларды4 ра7ажланы7ында айры3ша бас3ышларды к5ри7ге болады. Бул бас3ышлар т5мендегише` бирдейлик.
айырмашылы3
3арсылы3 8.т.б.
:шинши нызам. Бул нызам г5не менен жа4аны4 арасында2ы диалектикалы3 байланысты, ра7ажланы7 барысында 5ткен бас3ышларды4 жа4а жо3арыра3 д1режеде 3айтадан пайда болы7 сыя3лы, 81рекетти4 ал2а илгериле7ин, жа4аны4 же4илмейту2ынлы2ын, ра7ажланы7ды4 ба2дарын билдиреди.
Бийкарла7ды - бийкарла7 нызамы материалистлик диалектиканы4 негизги нызамларыны4 бири. Бул нызамны4 81рекетин т1биятта2ы элементлерди4 байланысында к5ри7ге болады.
Бийкарла7ды - бийкарла7 нызамыны4 тийкар2ы т6синиги бийкарла7 категориясы. Бийкарла7ды4 еки негизги т6синиги бар`
q. Метафизикалы3.
w. Диалектикалы3.
Метафизикалы3 бийкарла7 - бул толы2ы менен бийкар ети7 дегенди билдиреди. Бунда ра7ажланы7ды4 5ткен бас3ышлары улы7ма бийкарланады.
Диалектикалы3 бийкарла7 - бул ра7ажланы7ды бийкарлайту2ын затты толы2ы менен салыстыры72а 81рекет етпейди. Диалектикалы3 бийкарла7ды4 ма3сети ески бас3ышларды4 керекли т1реплерини4 жетискенликлерин са3ла7 81м оларды жо3ары бас3ышлар2а 3осы7дан 81м ра7ажландыры7дан ибарат.
Диалектиканы4 категориялары
Дилектиканы4 категориялары бир-нешеге б5линеди. Олар т5мендегише` - Тийкар 81м 3убылыс.
Мазмун 81м форма.
М6мкиншилик 81м 8а3ый3атлы3.
Себеп 81м н1тийже.
З1р6рлик 81м тосынлы3.
Тийкар - бул затларды4 81м 3убылысларды4 негизинде орын тут3ан, оларды4 ишки т1биятын белгилейту2ын, е4 баслы шеши7ши т1ртип. Ол объектив д6ньяны4 затларыны4 81м 3убылысларыны4 болмысын 81м ра7ажланы7ын белгилейту2ын ишки 3арама-3арсылы3лы байланыслар.
№убылыс - деп ж6зеге шы33ан белгили бир форма2а ийе, бизи4 сезим органларымызда тиккелей, процессти жа2дайды 8.т.б. 3убылыс де7ге болады. Мысалы` т1биятты4 3убылыслары - жа7ын, жер силкини7, жылдырым, ж1мийетти4 3убылыслары - урыс, жумыссызлы3, революция 8.т.б.
Философия тарийхында тийкар 81м 3убылыс категорияларына к5п к5рнекли ойшылларымыз ке7ил б5лди. Олардан Аристотель, Кант, Гегель т1лийматларын айтса3 болады.
Мазмун - белгили бир затты 3урайту2ын элементлерди4, байланысларды4, 3атынасларды4 бир п6тин бирлиги. Мазмун бул м1нисте затларды4 болмысыны4 81м ра7ажланы7ыны4 негизи.
Форма - бул затларды4, процесслерди4, 3убылысларды4 жаса7 81м ра7ажланы7 усылын к5рсетету2ын фигуралар, образлар, структуралар, байланыс 81м 3атнасы3 т6рлери.
Форманы4 еки т6риге айыры72а болады, олар ишки 81м сырт3ы болып б5линеди.
Ишки форма - затларды4 81м 3убылысларды4 3урлыс нызамын к5рсетеди.
Сырт3ы форма - бул затларды4 сырт3ы к5ринисин, ж6зеге келип шы2ы7ын билдиреди.
Мазмун 81м форма категориялары т1биятты, ж1мийетлик 3убылысларды изертлегенде 6лкен методологиялы3 18мийетке ийе.
М6мкиншилик - 8а3ый3атлы3 бул объектив ра7ажланы7ды4 е4 улы7ма байланысларын 81м бас3ышларын с67ретлейту2ын категорияларды4 бири.
М6мкиншилик деп, затларды4 81м 3убылысларды4 ишки т1биятынан келип шы2ату2ын, бира3 еш иске асырылмайту2ын 81м толы2ы менен пайда болма2ан ба2дарларды, имканиятларды айтамыз.
*а3ый3атлы3 - бул, иске асырыл2ан м6мкиншилик болып табылады. Мысалы` белгили бир жа2дайды4 планы - м6мкиншилик, ал салын2ан жай - бул 8а3ый3атлы3 болып есапланады.
М6мкиншилик 81м 8а3ый3атлы3 5з-ара байланыста, биргелки ра7ажланады.
Себеп - бул т1бият затлары 81м 3убылысларыны4 5з-ара байланысы. Себеплик нызамы материаллы3 болмысты4 2алабалы3, универсаллы3 нызамы болып табылады. Бул нызам2а ба2ынбайту2ын, бул нызам2а керисинше пайда болату2ын 8еш бир зат ямаса 3убылыс жо3. *1р бир 3убылысты4 пайда болы7ыны4 себеби бар себепсиз 3убылыслар болмайды.
Себеп 81м н1тийже 5з-ара ажыралмас бирликте болады.
Н1тийже - себепсиз 8еш 7а3та болмайды, себеп н1тийжесиз болмайды.
З1р6рлик - бул д6ньяны4 затларыны4 81м 3убылысларыны4 бурын2ы ра7ажланы7ы менен келип шы33ан улы7ма, тийкар2ы себеплик байланыслар болып табылады.
З1р6рликти4 еки 18мийетли белгиси бар, олар т5мендегише`
q. Бул з1р6рликти4 улы7малы3 тура3лы 31сийетке ийе екенлиги.
w. З1р6рликти4 ра7ажланы7ыны4 н1тийжеси екенлиги.
Тосынлы3 т6синиги з1р6рлик т6синиги менен ты2ыз байланыслы. Егерде белгили бир 3убылысты4 пайда болы7ы ямаса болма7ы з1р6рли т6рде келип шы3паса бул 3убылысты тосыннан деймиз.
Бул категориялар т1биятта, ж1мийетте, адамзат турмысында ке4нен 3олланылады.
Do'stlaringiz bilan baham: |
