Берда3 атында2ы №ара3алпа3 М1млекетлик университети

Нызам, нызамлылы3 81м категория т6синиклери

Нызам 8а33ында2ы т6синик байланысларды4 айры3ша белгили бир т6рин с67ретлейди. Бул байланыслар ж1мийетте, т1биятта 81м адамзат ойла7ында болы7ы 81м олар сырт3ы 81м ишки, з1р6рли 81м тосыннан, 7а3тынша ямаса тез 5тету2ын ямаса тура3лы 8.т.б. болы7ы м6мкин.

Нызамлылы3 бизлерди 3орша2ан объектив д6ньяны4, т1бийт 81м ж1мийетти4, тийкар2ы белгиси. Бул нызамлы3лар е4 улы7ма т6рде нызам 8а33ында диалектикалы3 категорияда с67ретленеди.
Нызамлылы3 бизи4 санамыздан 21резсиз жасайту2ын материаллы3 объектлерди4 т1биятынан келип шы2ады. Соны4 ушын бул нызамлы3ларды ислеп шы2ары72а ямаса жо3 ети7ге болмайды. Адамлар тек 5з м1пинде нызамларды4 пайдалы т1репин 3олланып 81м зыян келтирету2ын т1репинен 3утылы72а 81рекет ети7и м6мкин. Нызамны4 ж1не бир белгили т1репи оны4 затларды4 81м 3ублысларды4 ишки байланысларын 81м 3атнасларын билдири7инде. Егерде объектлерди изертлегенде оларды4 сырт3ы байланысларында то3тамай тере4ирек ишки байланысларын изертле7ге умтыл2ан жа2дайда, тек сол 7а3та 2ана бул объектлерди4 нызамын ашы72а болады.
Мысалы булт пенен жа7ынны4 арасында ишки байланыс бар. Бира3 барлы3 7а3ытта булттан кейин жа7ын жа7майды. Соны4 ушын нызамлы байланысларды4 ж1неде белгили бир т1репи оларды4 затларды4 арасында2ы тийкар2ы байланысларды к5рсети7инде. Нызам н1рселерди4 тийкарын к5рсетеди, аны3лайды.
Нызамлы байланысларды4 ж1не де белгили бир т1репи - оларды4 тура3лылы2ында. Нызам бул 3убылысты4 беккем, 5згермейту2ын т1репи. Нызам 3убылысларды4 тыныш т1репин алады. Нызам 3убылысларды4 арасында2ы 3айталанып шы2ату2ын байланысларды к5рсетеди.
Демек, нызам каттегориясы себепли байланысларды4 ишки, тийкар2ы 81м тура3лы т1реплерин с67ретлейди. Диалектиканы4 бас3а конкрет илимлер менен салыстыр2анда нызамларды изертле7де 5згешелиги бар. Диалектика бириншиден, е4 улы7ма нызамларды изертлейди. Егерде конкрет илимлер, мысалы зоология тек 8ай7анларды4 ра7ажланы7ыны4 оларды4 т6рлерини4 81рекетини4 нызамларын, ботаника - 5симликлерди4 нызамларын, тил илими - адамзат тилини4 нызамлары менен 8.т.б. изертле7 менен шекленсе, ал диалектика изертлейту2ын нызамлар болмысты4 барлы3 сферасында к6шин к5рсетеди, бул универсаллы3 нызамлар2а 81рекетти4 барлы3, механикалы3, физикалы3, химиялы3, биологиялы3, социаллы3 8.т.б. формалары киреди.
Екиншиден, диалектика е4 улы7ма нызамларды 5зинше, аны3 т6рде, оларды4 д6ньяны4 81р 3ыйлы сфераларында 5зинше к5ринету2ын формаларынан ажратып алып 3арайды.
Конкрет илимлер конкрет нызамларды изертлейди, мысалы физика - Архимед нызамы менен, химия - Авогадро нызамы менен, биология - филогенез 81м онтогенезди4 бирлиги 8а33ында нызам менен 8.т.б. шы2ылланады.
Ал нызам2а аны3лама бери7 оны т6синдири7 менен тек диалектика шу2ылланады.
:шиншиден, диалектика т1биятта2ы 81м ж1мийеттеги объектив нызамларды4 тек улы7ма белгилерин изертле7 менен шекленбейди, ал оларды с67ретлейту2ын логикалы3 формалар менен, мысалы нызам 8а33ында категориялар менен шу2ылланады.
Солай етип диалектиканы4 нызамларды изертлейту2ын т1реплерини4 5згешелиги 81м айырмашылы2ы усылардан ибарат.