Берда3 атында2ы №ара3алпа3 М1млекетлик университети

Тема i. Философия диалектика м1селеси


Жобасы (rл+wс=y с)

q. Диалектика т6синиги, оны4 31липлеси7и.

w. Нызам, нызамлылы3 81м категория т6синиклери.
e. Диалектиканы4 негизги нызамлары.
r. Диалектиканы4 негизги категориялары.


!дебиятлар`

q. Каримов И.А. Национальная независимость экономика,

политика, идеология. Т. qooe.
w. Каримов И.А. %збекстан XXI 1сир боса2асында. Н. qooi.
e. Каримов И.А. %збекстан XXI 1сирге умтылма3та. Н. qooi.
r. Платонов Г.В. Диалектика взоимодействия общества и
природы. М. qoio.
t. Сейтов П.Д. Материалистическая диалектика как система
логических форм мышления. Т. qooe.
y. Сейтов П.Д. Философия тарийхына кириси7. Н. qoiu.
u. Сейтов П.Д. Философия2а кириси7. Н. qoow.
i. Тулепов Ж. Диалектика и современность. Т. qoio.
o. Тулепов Ж. *ает фалсафаси. Т. qooe.


Таяныш с5злер`
Диалектика т6синиги, гноселогия, онтология, логика 81м били7 т1лийматы, онда2ы категория 81м нызам т6синиклери.
№ада2ала7 ушын сора7лар`

q. Диалектика ра7ажланы7 8а33ында2ы илим.

w. Диалектиканы4 е4 18мийетли белгилери.
e. Диалектиканы4 предмети 81м оны4 негизги
компонентлери.
r. Диалектика, логика 81м били7 т1лийматыны5 бирдейлиги
8а33ында.
t. Диалектикада категория 81м нызам т6синиклери.
y. Диалектиканы4 нызамлары. Диалектиканы4
категориялары.
u. Диалектикалы3 методологияны4 методлары.


Диалектика т6синиги, оны4 31липлеси7и

Диалектика бул барлы3 жасайту2ынларды4 болмысы менен ра7ажланы7ыны4 универсаллы3 байланыслары 8а33ында2ы философиялы3 т1лиймат. Соны4 ушын философиялы3 билим тара7ында е4 д1слеп ра7ажланы7ды4 5зине т1н процесси 3аралады. №ыс3аша айт3анда, диалектика - бул ра7ажланы7ды4 философиялы3 теориясы.

Диалектика д6ньяны4 к5ринисин ашып береди, д6ньяда2ы байланысларды т1бият, ж1мийет 81м ойла7ды4 81рекети менен ра7ажланы7ды4 2алабалы3 нызамларын 3арайды. Диалектика 5зини4 д6зилисине 3арай объективлик 81м субъективлик диалектика болып б5линеди.
Объективлик диалектика - сырт3ы д6ньяда жасайту2ын 5з ара байланыста турату2ын ис-81рекет пенен ра7ажланы7 процессин а4латады.
Субъективлик диалектика - усы процесслерди4 адамлар арасында с17лелени7и 81м адам ойлары менен т6синиклерини4 илгериле7и.
Диалектикалы3 д1ст6рлер философия ушын 1де7ир ертеректе басланды. М1селен, антикалы3 философияда стихияллы3 диалектика 1де7ир орын алды. Бунда диалектика т6синиги грекше - с51леси7ди алып боры7ды4, пикир билдири7ди4 шеберлигин а4латады. Сократ диалектикада 3арама-3арсы пикирлерди есап3а алы7 усылын 81м шынлы3ты изле7ди к5рди. Платон менен Аристотель д6ньяны4 ра7ажланы7ыны4 дерегин табы72а урынады. Гераклит болса диалектикалы3 д1ст6рлерди басла7шысы болды. Гераклитти4 пикири бойынша т1бият бир т6тас п6тинликти а4латады. Соны4 ушын ол {от}, {д6ньялы3 от}, {космос} деген т6синиклерге м1ни береди.
Диалектикалы3 3атнас орта 1сирлер д17иринде бир 3атар ойшылларды4 творчествосында к5ринеди. Мысалы` П.Абеляр, диалектиканы 81р т6рли пикир жу7ырты7шыларды таллы3ла7 жолы менен шынлы33а ериси7ди4 усылы ретинде пайдаланды. А.Августин п6ткил жер ж6злик тарийхты4 ра7ажланы7ы 8а33ында2ы т1лийматын д5рети7ди, онда ол балалы3, жаслы3, ер жеткенлик, 3артай2анлы3 81м 5лим бас3ышларын б5леди.
Ояны7 81м жа4а заман д17ирлерини4 философиясында 81м т1бияттаны7ында диалектика Д.Бруно, Н.Каперник, Р.Декарт, Б.Спиноза 81м Н.Кузанский сыя3лы ойшылар ар3алы ра7ажланды. Олар диалектика позицияларында т1биятты4 бир п6тинлик сыпатында ра7ажланы7ын изертледи, бунда2ы 5з-ара байланыслар менен 3арсылы3ларды б5лип шы2арды 81м анализледи.
Немец классик философларында2ы идиалистик диалектика философиялы3 ой тарийхында айры3ша орынды ийеледи. И.Кант били7шилик процесс 81рекетини4 логикасын изертледи, усы процессти4 3арсылы3ларын ашып берди. Ф.Шеллинг т1бият процессини4 полярлы3 характерин 81м бунда2ы ажыраты7ды4 барлы2ын атап 5тти.
Диалектиканы4 ра7ажланы7ында е4 6лкен 6лести Г.Гегель 3осты. Ол барлы3 жасайту2ынларды4 ра7ажланы7 дереги болып, абсалют идея деп санады. Ол болмысты4 т1биятта2ы, ж1мийеттеги т6рли формаларында 5зин елеслетеди.
Гегель т1бийийлы3 81м социаллы3 д6ньяны процесс т6ринде, я2ный формалар менен д1режелерди4 нызамлы алмасы7ы ретинде к5рсети7ге биринши болып 6лгереди. Гегель п6тин жер ж6злик тарийх 8а33ында талийматты ислеп шы3ты. Гегель диалектиканы4 нызамларын белгилеп берди, булар ра7ажланы7ды4 дереклери, механизмлери 81м формалары 8а33ында т6синиклерди берди. Гегель диалектикасы менен материалистик диалектика бир-бири менен ты2ыз байланыслы.
Солай етип, диалектика ра7ажланы7ды4 теориясы, философиялы3 билимни4 3урамалы системасы ретинде жасайды. Усы системаны4 элементлерин ашып бери7имиз тийис. Е4 д1слеп бул система 5зине диалектиканы с67ретлеп берету2ын т6синиклерди 3осып алды. Буларда д6ньяны4 универсаллы3 5з-ара байланыслары, оны4 ра7ажланы7ыны4 жанлы 81м к5п 3ырлы процесси с17леленеди. *1зирги д17ир философиясында диалектика философиялы3 билимни4 18мийетили элементи сыпатында орын алды.
Экзистенциялы3 диалектика адамны4 {Мен} дегенини4 ра7ажланы7 нызамлы3ларын т6сини7ге урынады.
Миссианшылы3ты4 диалектикасы 5з т1лийматыны4 негизине практика т6синигин 3ояды 81м п6ткил д6ньяны социология категорияларыны4 позицияларында 3арайды.
Т.Адорноны4 неготивлик диалектикасы ра7ажланы7ды 3ыйраты7 деп т6синеди. Т1бийий 81м гуманитар илимлерди4 ра7ажланы7ы 8а33ында мына7 ямаса ана7 идеяларды 3осып алату2ынларды4 81ммесин абсалют бийкарлайды.
Биологиялы3 изертле7лер тара7ында Александерди4 эмерджентлик диалектикасы жасайды. Башляр менен исленген 81зирги бас3ышта постпозитивизм 71киллери менен да7ам еттирилип атыр2ан т1бийий илимлерди4 диалектикасы. Бул 81м тарийхый били7ди4 диалектикасы Р.Дж.Каллингвудты4 мийнетлеринде 5з к5ринисин тапты.
Диалектика т6синигин аны3лап ал2аннан кейин, философияда диалектикадан бас3а методлар барма деген сора7 турады.
Метод деген не?
Объективлик реаллы3ты били7 81м практикалы3 5злестири7 усылларыны4 оны 3абылла7 формаларыны4 жыйындысы метод деп аталады.
Жасап тур2ан методларды изертле7 81м систематизацияла7 приемлары 8а33ында т1лиймат методология деп аталады.
Философияда метофизика, диалектикасия3лы методлар бар.
*1зирги д17ирде олардан бас3
а ойла7ды4 ра7ажланы7ын, улы7ма ба2дарын к5рсетету2ын а) гуманистлик диалектика
б) синергетика
в) герменевтика
г) структурализм
д) ру7хый анализле7.
сия3лы жа4а философиялы3 методлар пайда болды, олар илимде, социаллы3 турмыста бар2ан сайын ке4 3олланылма3та.
в) Герменевтика - тал3ы2а алы7ды4 искусствосы 81м теория. Оны4 м1ниси тексти4 объективлик (с5зди4 м1ниси) 81м субъективлик (авторды4 арзу-арманы) негизлени7леринен шы2а отырып, усы тексти4 м1нилигин табы7ды 3ояды.Эллинизм д17иринде пайда болады (Ме Гомер). Орта 1сирде 81м ояны7 д17иринде ра7ажланады. XIX 1сирде еркинли (сбоводной) деп атал2ан герменевтиканы4 ра7ажланы7ы басланды. Усы герменевтиканы4 тийкарын салы7шы Шлейермахер болды. Дильтейде герменевтика илимлерини4 ру7х 8а33ында арна7лы методына айналады. XX 1сирде философияны4 тийкар2ы методологиялы3 процедураларынан бири ретинде кем-кем д6зиледи. Хамдегерди4 философиялы3 герменевтикасында, Гадамерди4 онтологияны4 функцияларында, Фринкфурт мектебинде герменевтика идеологияны4 критикасы сыпатында (Хабермас, Апели, А.Лоренцера) к5ринди.
Герменевтика 81зирги батыс философиясыны4 81р т6рли а2ымларын ж1мле7ди4 3уралларынан бири ретинде шы2ады, оны4 субъектив 81м к6шеймекте.
а) Гуманистлик диалектика (гуманизм) - (латын тилинде адамгершилик деген). Адамны4 инсан сыпатында ба8алылы2ын мойынла7ды, оны4 еркинликке 8у3ы3ларын, бахтын 81м те4лигин 1диллик принциплерини4 86рметлени7ди 81м адамлар арасында2ы 3атнасларды4 нормалары сыпатында искерлиликти (милосердияны), адамны4 творчестволы3 к6шлери менен у3ыплылы3ларыны4 еркин ра7ажланы7ы ушын ш1риятларды4 д6зили7ине г6реси7ди билдирету2ын к5з-3арасларды4 системасы.
Гуманистлик 3атнасларды4 идеялары ерте 7а3ытлардан баслап ра7ажлан2ан (а7ызеки халы3 диний к5з-3арасларда ра7ажлан2ан). Идеялы3 - м1дений 81рекет сыпатында ол ояны7 д17иринде (XIV-XVI 1сирлер ортасында) 31липлести. Данте, Петрархи, Боккаччо, Леанардо да Винчи, Эразма, Роттердамский). Жа4а заман д17иринде гуманистлик идеялар француз а2арты7шыларыны4, упопкстлерди4 минетлеринде, немец классикалы3 философиясында (Руссо, Вольтер, Дидро, Гельвеций, Гольбах, Лессинг, Гердер, Г?те, Ф.Шиллер, Кант, Фихте, Гегель, Фейербах 81м бас3алар).
Оларды4 ра7ажланы7да к5з-3арасларыны4 орайында - еркинлик, те4лик, адамларды4 дослы2ы, адамны4 {тйбийий 8у3ы3ы}, оны4 творчество2а имтылы3ы 81м жетилистири7ге умтылы7ы проблемалары турады.
*1зирги 7а3ытта гумманизм айры3ша м1ниге ийе болды. Улы7ма адамзатлы3 м1плерди4 81м ба8алы3лары (31дир-3ымбатлары) белгиле7шилигин билдири7ге умтылады. Улы7ма адамзатлы3 м1плер биринши орын2а 3ойылма3та.
в) Синергетика (грекше биргеликте 81рекет ети7ши) илимий билимни4 тара7ы. П1нлер аралы3 изертле7лер ар3алы ашы3 системаларда2ы тура3лы структураларды45з-5зинен ш5лкемлеси7ини4 81м орна7ыны4 улы7ма нызамлы3ларын табы72а 3аратыл2ан илимий билимни4 тара7ы.
Совет 1дебиятында Г.Хакенни4 {Синергетизм} (М., qoi0) пайдалана баслан2ан термин. Ол кибернетика менен, системалы3 3атнас жаса7 менен ты2ыз байланыслы. Синергетика философиялы3 18мийетке ийе бол2ан проблемаларды шешеди. Оны4 менен 5зин-5зи ш5лкемлеси7ини4 ашылып берилету2ын механизмлерди диалектиканы4 нызамлары менен, з1р6рлик 81м тосатлы3, итималлы3 информация, белгилени7шилик 81м белгиленбе7шилик категориялары уйлеседи 81м к5плеген философиялы3 м1селелерди тере4 т6сини7ге имканият береди.
Синергетика тарма2ында изертле7ди4 н1тийжелери жанлы, биологиялы3 системаларды4 жансызлардан пайда болы7 процесслерине жа4аша 3ара72а м6мкиншилик береди, материяны4 5з-5зинен 81рекет ети7и туралы т6синиклеримизди ке4ейтеди.
г) Структурализм - изимий изертле7ди4 7азыйпасы ретинде объектлерди4 структурасын табы7ды 3ояту2ын конкрет илимий методологиялы3 ба2дар (орентация). XX 1сирди4 басында гуманитар илимлерди бир 3атарда (лингивистика, 1дебияттаны7, психология 81м б.). Ол математикада, физикада 81м бас3а т1бийттаны7 илимлеринде исленип шы33ан изертле7ди4 структуралы3 методларын пайдаланады.