Берда3 атында2ы №ара3алпа3 М1млекетлик университети

Тема u. Философияда сана проблемасы. Били7 теориясы


Жобасы` w л+wс=rс)

q. Философияда сана проблемасы

w. Санада с17лелени7 т6синиги
e. Били7 теориясы
r. Илимий били7 81м оны4 спецификалы3 белгилери


!дебиятлар`

q. Каримов И.А. Национальная независимость экономика, политика, идеология.Т., qooe

w. Каримов И.А. %збекстан XXI 1сирге умтылма3та. Н., qooo
e. Жумабаев И. ?збекистонда фалсафа ва ахло3ий фикирлар тара33иети тарихидан.Т., qoou
r. Алексеев П.В. Философия.М., qooi
t. Канке В.А. Основы философии. М., qooo
Таяныш с5злер`
Философия, категория, сана, ру7х, барлы3, Адам, т1бият, сана 81м ойла7, сана 81м д5рети7шилик, у3ыплылы3, талант, айры3ша, данышпанлы3, били7, сези7, эмпиризм, рационализм, релятивизм.

№осымша сора7лар`

q. Сана адамны4 ру7хый искерлигини4 тийкары сыпатында

w. Санада с17лелени7 т6синиги
e. Сананы4 пайда болы7ы
r. Сана 81м тил
t. Сана 81м ой
y. Сана 81м 5зин 5зи а4ла7
u. Сана 81м кибернетика
i. Сана 81м д5рети7шилик
o. Били7 объективлик реаллы3 сыпатында
q0. Били7 81м оны4 бас3ышлары
qq. Эмпиризм 81м рационализм


Сана т6синиги.

Сана а2анасы бойынша философияны4 шекленбеген ке4 81м м1нили категориясы, субъективлик реаллы3ты, Адам менен, оны4 мийи 81м психикасы менен сырт3ы д6ньяны4 идеаллы3 с17лелени7и, адамны4 ру7хый д6ньясы, оны4 д6ньяда2ы 5з болмысыны4 саналы т6рде к5рини7и, сырт3ы д6нья2а 3атнасы.

Адам а3ыллы, ойла7шы, санасына ийе бол2ан ма3лу3. Адам сананы4 ж1рдеминде сырт3ы д6ньяда актив т6рде ба2дар тута алады, оны биледи, ол менен субъективлик-объективлик 3атнаслар2а кириседи. Сананы4 ар3асында инсанны4 ру7хый д6ньясы оны4 эмоциялары ке4исликлери кейиплерде кийини7лери, 3ай2ыры7лары, 317ип-31терлери 81м 1рманлары, 6митлериЮ тилеклери. 3ыйллары, фантазиялары (болжа7лары) жасайды. Жу7ма3лап айт3анда сана2а байланыслы Адам тири, а3ыллы, ойла7шы ма3лу3 сыпатында жасайды.
Адамны4 санасы, оны4 ж6регини4 ишки д6ньясы философияны4 81м Адам 8а33ында к5плеген арна7лы илимлерди4` психологияны4, жо3ар2ы нерв хызмети физиологиясыны4 6йрени7 объектив болып табылады. Илимлер сананы Адам хызметини4 (искерлигини4) факторы сыпатында т1бият пенен ж1мийетти4 3атнасы3ларын ретлестири7 усылы ретинде, социаллы3 пикирлеси7ди4 3уралы ж5нинде 3арайды. Сананы изертле7де физиологларды4 М.И. Сеченовты4, И.П.Павловты4, Г.Гельмгальцаны4 лингвистлерди4 А.А.Потребиди4, М. Хомскийди4, психологларды4 Ж.Пиажды4, Х.Дельгадоны4, Р.Грегориди4, С.Л.Рублинштеинни4, А.Р.Лурияны4, А.И. Леонтьевти4 кибернетиканы4 негизин салы7шы Н.Винерди4 81м бас3аларды4 6лкен жетискенликлери бар. Со2ан 3арамастан бул изертле7 объекти адамны4 санасы, оны4 ишки д6ньясы, жаны о2ада 3урамалы, ж6д1 т6синиксиз 81м жасырын сырлар еледе бунда к5п.
Сана болмысты4 социаллы3, ж1мийетлик турмысыны4 н1тийжеси, тарийхый 5ними болып табылады. Оны4 менен бирге ол болмысты4 социаллы3 болмысын (жеделлескен) активлескен м1дений характерин келтирип, шы2арады, Адам тарийхына 5з-5зинен илгерилеп отыры7 6лгисин береди. Сана 3оршап тур2ан д6ньяны4 с17лелени7ини4 е4 жо3ар2ы формасы, 3оршап тур2ан орталы3та 81м 5зи менен 5зинде ба2дар туты7шылы3ты4 формасы, социаллы3 ра7ажланы7ды4 н1тийжеси.
Айырым идивидти4 санасы ж1мийетлик сананы4 ра7ажланы7ынан ажыралмайды, онысыз олапта к5рмейсе4. илимде 81м философияда сана маш3ала бул-жу7ма3лап айт3анда, психикалы3ты4 физиологиялы3ты4 81м социаллы3ты4 3атнасы 8а33ында2ы м1селе` егерде а3ыл2а ийе бол2ан Адам материя эволюциясыны4 к5риниси ушласы7ы болса, онда ой-ойлап тыры7шы материалды4, адамны4 бас мийини4, аны3 6лкен ярымшарларыны4 пердесини4 (3абы2ыны4) е4 жо3ар2ы 31сийети.
Адам санасыны4 орна7ы с5йлеси7ди4, тилди4 ра7ажланы7ы менен байланыслы. Адам менен с5йлеси7ге ийе болы7ы сол сананы4 эволюциясында 6лкен роль ойнады, я2ный тил 81м сапа ажыралмайды, тил ойды4 материаллы3 дереги 3абы2ы болады, ойды4 81м а3ылды4 реаллы2ы тилде к5ринеди, ойды4 мазмуны ту7ралы Адам т6рин тиллер системаларында оны4 материализацияланы7 ар3алы биледи.
Сана оны4 келип шы2ы7ы, м1ниси 81м ра7ажланы7ы ту7ралы м1селе, усы м1селен4 трактовкасы т6рли философиялы3 мектеплерде 81м ба2дарларда 81р 3ыйлы. Антикалы3 д17ирлерден баслап-а3 философиялар усы м1селени материалистлик 81м идеалистлик к5з-3арастан анализлейди. Сана проблемасы материализм, идеализм, дуализм-гилозоизм, понтеизм 5з бетинше анализ етеди.
Материалистлик философиялы3 системаларды4 к5плеген 71киллери сананы с17лелен7ди4 айры3ша формасы сыпатында 3арайды. Егерде с17лелени7 81рекетте тур2ан, ра7ажланы7шы, 5згерип турату2ын материаны4 атрибутларынан бири болса, онда сана материалистлик к5з-3арастан бул Адам мийинде сырт3ы д6ньяны4 с17лелени7ини4 е4 жо3ар2ы формасы, жанлы т1биятты4 эволюциясыны4 н1тийжеси, бул б6гинге шекемги белгили материаллы3 бирикпелерден е4 3урамаллы2ы-адам мийини4 3оршап тур2ан д6ньяны идеаллы3 образлар формасында с17лелендири7ге у3ыплылы2ы.
Егерде материалистлер сананы материяны4 эволюциясы 81м с17лелени7 формаларыны4 3урамалылы2ы ма2анасында (планында) 3арайту2ын болса, онда философлар идеалистлер п6ткиллей 3арама-3арсы к5з-3арастан сананы анализлейди, сана-д5рети7ши; 5з ра7ажланы7ыны4 барысында т1бият ойды жаратпайды, ал керисинше ой т1биятты жаратады, т1бият то3тап тур2ан 3атып 3ал2н ойларды4, яки ойлап туры7шы адамны4 субъектти4 сези7лерини4 жыйынты2ы, комплескли (дизоети). Оларды4 пикиринше, сана ру7хый идеяны4 фактор ретинде о2ан шекемги 81м 81ттеки оны пайда еткен материаллы3тан 21резли емес. Идеализм оны4 материаллы3тан 21резсизлилигин тиккелей бийкарлайды. Идеалистлик философия ру7хый, идеаллы3 фактор сыпатында материаллы3тан 21резли емес деп ой2а алып, идеаллы3ты4 материаллы3 пенен белгиленету2ын тиккелей бийкарлап, ойлар идеялар материаллы3 д6нья менен бирдей жасайды, яки сырт3ы д6ньялы3 жараты7шы болады деп т6синдиреди.
Объектив идеализм 71киллерини4 7й2ары7ынша, идеаллы3 бул 8а3ый3ый, м1нилик жетискенлик болмыс, ал ол материаллы3 болмыстан усы т1репи менен айрылып турады, ой тикени материаллы3 болмыс жетилиспеген, 3ыялый болмыс. Ру7х, а3ыл, идеаллы3 материы2а келеди, ямаса материя менен жасайды. Платоны4 идеялларды4 д6ньясы, Гегельди4 абсолют идея усындай. Идеализмде идеялларды4 д6ньясы абсолют идея актив, материя, т1бият пассив.
Сана проблемасын субъективлик идеализм бас3аша шешеди. Оны4 пикиринше, ериктен, санадан, субъектти4 а3ылынан 21резсиз объективлик реаллы3ты4 жаса7ы 8а33ында2ы же4ис, тийкарсыз, 5йткени жасап тур2ан д6ньяла ойлап туры7шы субъектти4 сези7лерини4 (елесле7лерди4) елестири7лерини4, к6йини7лерини4, кейиплерини4, т1сирлени7лерини4 комплекси, жыйынты2ы. Оны4 71киллерине Дберкли, И.Г.Фихте, Д.Юм. *1зирги 7а3ытта усылар2а жа3ын наз 3арасты неопозитивизмни4, критикалы3 рационализмни4 эксзистекциализмни4 гейпара т1рептарлары тутады.
Солипсизм- субъективлик идеализмни4 солшыл формасы, тек адамны4 жасы7ынан 81м оны4 субъективлик д6ньясынан. Санасынан шы2ады, ал объективлик д6нья, барлы3 предметлер, адамлар, 3убылыслар, индивидлер 3оршап тур2анлар те4 адамларды4 санасынада 2ана жасайды. Буны4 идеяларын XIX –XX1сирлерде иммантентлик мектепти4 7йкиллери Э.Маз, Р.Авенарус ра7ажландырды. Сана проблемасын дуализмде анализ етеди. Оны4 71кили Р.Денарт. Оларды4 тастйы3лан7ынша, болмысты4 негизинде еки 21резсиз, тепе-те4, те4 8у3ы3лы басламалар материаллы3 81м ру7хый басламалар турыпты. Денарт бойынша, 81рекетти4 себеби- 3удай, п6ткил т1биятты4 81м сол адамны4 жараты7шысы, болмысты4 негизинде еки баслама ойлап, ис 3ылату2ын, Жаны т1ни менен а3лайту2ын рейимсиз 81м 5мирсиз денесиз механизм.
Гилозоизм 81м сананы4 трактовкасын бас3аша 3ояды. Ол жанлы 81м жансыз т1бият ортасында2ы шегараны бийкарлайды, барлы3 материя мына7 ямаса ана7 д1режеде жанлы, Жан енген, сезимлерге, психика2а, жан2ан ийе деп саналады.
Пантеизм философиясыны4 71киллери гилозоизм менен «3удай», «т1бият», «Жан» т6синиклеринде бир-бири менен жа3ын. Оны4 идеялары ертедеги суффизмге жа3ын. Оны4 идеялары ертедеги суфизмге жа3ын. (Ал Гозореи) Джордано Бруно 81м Бенедикт Спиноз пантеизмни4 идеяларын ра7ажландырды.
Неотомизм- барлы3 жасайту2ынларды4 3удайларыны4 жаратылысыны4 теологиялы3 концепциясынан шы2ады, адамны4 жанын, санасын инсанны4 негизи сыпатында 3арайды, олар олести4 ма2анасын 81м ма3сетин белгилейди 6лкен молшылы3ты4, 3удайталаны4 ашылысы7лы4 д5рети7шиси.
Энзистенцияализм де бул м1селеге ке7ил а7дарады. М1селен Ясперсти4 тастыйы3ла7ынша философияны4 орайында сананы4 3андай болмасын к5рини7и Адам фантазиясы ретинде жатыр. Адам ой менен, оны4 а3ылы менен болмысты4 ма2анасын изле7ди сана ол с17лелендиреди. Ж.П.Сартр бойынша сана психикалы3 болмыс 5лшемини4 5зи, инсан менен 5з жаса7ыны4 мойынланы7ы 5з болмысыны4 г67асы.
Сана с17лелендири7и сыпатында.
Сана 81зирги илим к5з 3арасынан адамны4 социаллы3 ма3лу3 сыпатында ру7хый активлигини4 е4 жо3ар2ы д1режеси, реаллы3ты4 сезимлик 81м ой2а алы7шылы3 ислери формасында2ы с17лелени7ди4 е4 жо3ар2ы ормасы. Бул адамны4 барлы3 ис 8рекетлерине, оны4 практикасына 81м ислеген 3ылы3ларына м1нили ба2дарлан2ан характер береди. Сана, ойла7, психика бул материяны4 е4 негизинде тырна3тасында, с17лелени7ди4 шеберлигинде, жатыр2ан з1р6рли н1тийжелер. Т1биятта с17лелени7 т6рли материаллы3 системаларды4, объектлерди4 5з-ара 81рекет ети7и менен ты2ыз байланыслы. Ол материаллы3 5з-ара 81рекет ети7лери менен болмысты4 ш5лкемлеси7ини4 барлы3 структуралы3 д1режелеринде белгиленеди.
С17лелени7-бул 5з-ара 81рекет ети7ши объектлерди4 структурасында 5з-ара 81рекет ети7 н1тийжелерини4 3айта шы2арылы7ы. С17л1л1ни7. Жансыз т1биятта с17лелени7 т1репли характерге ийе, демек оны4 формалары механикалы3, физикалы3, химиялы3 формалары бар. С17лелени7 процессини4 усы д1режелериндеги м1ниси материаллы3 объектлерд4 формасы менен д6зилиси менен, структурасы менен энергетикалы3 характеристикасы менен байланслы. Жанлы т1биятта2ы с17лелени7 бул с17лелени7ди4 ана 2урлым ж6д1 тере4 81м 3урамалы д1режеси.
Раздражимость- т6ршити7шилик
Чувствительность-сезгирлик
Психикалы3 с17лелени7 формасы.
Сананы4 келип шы2ы7ы.
Сананы4 келип шы2ы7ын диний к5з-3арас 3удайталаны4 жараты7шылы3 исини4 (актыны4) н1тийжесинде пайда болды. Идеализм идеаллы3ты4, ру7хый м1ниликти4 жаса7ы 3андай болмасын материаллы3 8а3ый3атлы33а шекем 81м оннан тыста болды деп санайды. Бира3 идеалистлик системаларда 81р т6рли м1нисте бериледи. Бир 3атар системаларда сана м14ги жасайды, екинши бире7леринде 3удайды4 жарат3аны болып табылады. :шиншилерде 3андайда ру7хый бас3ышта пайда болады. Абсолютлик идея, д6ньялы3 ру7х).
Материалистлик бир 3атарлары сананы материяны4 белгили т6ри сыпатында 3арайды, солай етип, идеаллы3ты4 келип шы2ы7ы 81м материаллы3тан жо3арылы2ы алып тасланады. Екиншиден сананы эволюцияны4 тек биологиялы3 факторлары менен байланыстырады. *1зирги илимий-материалистлик бли7 сананы4 келип шы2ы7ын идеаллы3 сыпатында адамны4 социот1бийийлик ма3лу3 сыпатында2ы орна7ы менен байланыста 3арайды. Сананы4 келип шы2ы7ы м1селеси е4 3ыйын м1селелерди4 бири болып табылады. Оны4 3ыйыншылы2ы еки фактор мнен белгиленеди. Бириншиден гак бизи4 заманымыздан t0000, t00000, q000000, w000000 бурын болып кеткен процесслер ту7ралы баратыр. Екиншиден бизлер идеаллы3 феномен менен ис алып бары72а ийемиз. Бул проблеманы шеши7ге к5п илимлер` антропология, археология, геология, гносеология, зоопсихология, искусствоведение, история, математика, логика. Нейропсихология, палеоневрология, палеография, приматалогия, психология, физика, этнография, языкознания тиллер таны7 81м бас3лар 3атнасады.
Сананы4 келип шы2ы7ын адамны4 практикалы3 хызметини4 характери менен байланыстырмастан т6сини7 3ыйын. Дурысында Адам хызметини4 5згешеликлери сананы4 5згешеликлерин келтирип шы2ары72а болады. %йткени 8ай7анлар 81м адамда с17лелени7ди4 формаларыны4 принципиаль т6рдеги айырмашылы2ы оларды4 хызметини4 характеринде жатыр. Илимни4 д1лиллени7и бойынша Адам санасы келип шы2ы7ы к5п жылларды басып 5ткен. О2ан оны4 миннети себеп бол2ан. М1селен адам2а у3сас маймылларды4 буннан q,t-t млн жыл бурын жаса2аны м1лим. Олар системалы т6рде т1бийийлик предметлерди пайдалан2ан. !ййемги адамлар 1пи7айы тас 3уралларын (изделиялар) жаса2ан. Усы буйымлар2а w,y млн жыл (Туран к5ли, Кенияда), w,t млн жыл (Зайыр), w,q млн жыл (Омо д1рьясы, Кения) 81м q,ut млн жыл бурын (Ол дузай 64гири, Танзания) бол2ан.
!ййемги адамларды4 хызметини4 биринши 5нимлери олардан 5з миннетини4 н1тийжелерин мойынла7ды тлап етеди. Енди миннетти4 е4 1ййемги асбабын (3ол менен кесету2ын рубило) таярла7 ушын белгили т6синиклер, оларды4 идеяллы3 образы 81м бас3алар ойла7ды талап еткен. Усы бас3ышта 1пи7айы с5йлеси7 (архантров) пайда болады.
Миннетти4 буннан былай 3ыйынласы7ы, п6ткил арии 7лы 1сбапларды4 81м хызметти4 жа4а т6рлерини4 болы7ына талапты4 к6шейи7и 1ййемги 317имлик адамлар падасыны4 п6ткил ж1мийетлик турмысыны4 б5лини7и 31липлесип атыр2ан адамларды4 мийини4 81м оларды4 санасыны4 буннан былай жетилистирили7ини4 дереги болып хызмет етти. Палентропларды4 (1ййемги адмларды4) бас3ышында жу7ма3ластырыл2ан т6синиклер, 1пи7айы ой жу7ырты7лар 81м жу7ма3 шы2ары7лар, итимал пайда болды. Усы д17ирде диний 81м эстетикалы3 т6синиклерди4 к5ринислери пайда болады. Неадерталлы3 жерле7лерди4 д1ст6ри (3азылып табыл2ан) бу2ан мысал бола алады. Бизлерди4 алыста2ы бабаларымызды4 санасыны4 орна7ы 81зирги адамны4 ра7ажлан2н санасынан айырылып турады. К5плеген изертле7шилерди4 сана7ынша антропогенезди4 ертедеги бас3ышларында ойла7ды4 протоформасы жасады, бунда 81зирги адамны4 ойла7ы к5рине баслайды. №1липлесип атыр2ан адамларды4 санасы конкретлик сезимлик характер алды 81м тиккелей практикалы3 ситуациялар менен 6зликсиз байланыста болды. Ол жетерли 5з бетиншелигине еле ийе болмады, материаллы3 хызметке 81м материаллы3 турмыс3а араласып ж6рди. Практиканы4 5злестирили7ине 3арай тек q,t млн жылдан аслам 7а3ыт да7амында практикалы3 ис 81рекетлерди4 логикасы ойларды4 81рекет ети7 логикасы кем кемнен айналды.
Сананы4 к5к жасырыл сырларыны4 шешили7и сананы4 материаллы3 ийеле7шисини4 бас мийини4 хызметин 81р т1реплеме 6йрени7 менен, илимий анализле7 менен байланыслы. Бас мий аса 3урамалы функционаллы3 система болып табылады. Ол бир бири менен ты2ыз байланыс3ан qr млрд дан аслам нейронлардан нерв клеткалардан турады. *1зирги илимде усы 7а3ыт3а шекем адамны4 бас мийини4и 6лкен ярымшарлары нейронларны4 3урамалы жыйынты2ын сана менен ойла7ды4 пайда болы7ына алып келеди деген проблема турады. Адамны4 санасы психикасы ойла7ы мийди4 п6ткил Адам организмини4 субъектти4 функционаллы3 интеграллы3 31сийети сыпатында, я2ный субъект объект системасыны4 фундаменталлы3 31сийети сыпатында жасайды.
Мийде 81м нерв системасында болып 5тету2ын физиологиялы3 процесслер материаллы3 процесслер болып табылады. Оларды, бай3а72а жазы72а приборларды4 ж1рдеми менен 5лше7ге болады. %йткени бул процесслер физикалы3 химиялы3 т1биятына ийе. Бира3 сананы4 5зи о2ан жат3арылмайды. Мийди4 физиологиясы 6йренген алымларды4 пикиринше, бас мийди4 ярымшарлар арасында2ы ассимметриялы3 3убылысын ашты. Бас мийди4 функционаллы3 асимметриясында мынадай принцип` сол ярым шары- логикалы3, абстрактлы3 ойла7ды4 базасы, о4 конкретлик- образлы3 базы жатыр. №айсы ярым шарды4 ра7ажланы7ына байланыслы. Мийди4 нейронлы3 ш5лкемлеси7и 81м бунда2ы болып 5тету2ын процесслер, бир т1рептен 81м инсанны4 ру7хый д6ньясы, екинши т1рептен бул бир-бири менен ты2ыз байланыслы, бира3 бир-бири менен еле7ли айрылып турады. Олар бир бирине зат 81м оны4 31сийети, сыпатында 3арайды. Олар арасында2ы конкрет айырмасы ийди4 неродинматикалы3 процесслерини4 материаллы3 болы7ында, ал материаллы3лар менен д6зилету2ын ру7хый 3убылслар, сезимлер, ойлар, тынышсызлына7лар, эмоциялар идеаллы33а жаты7ында, адамларды4 к5рсети7ине 3ара2анда адам мийи сондай структуралы3 функционаллы3 5згешеликлерине ийелик етеди. Булар ойлап туры7шы субъектке хабарламаны 3абыл ети7ге оны 3айта исле7ге са3ла72а 81м т1жирийбе 81м еслей негизинде сол субъектти4 минез-3ылы2ын болжа72а, сондай-а3 адам менен бай3а7лар2а алату2ын объектлерди4 келешегин алдынан к5рсети7и 81м объектив реаллы3 бас3а таманларын конкретлестири7ге м6мкиншилик береди.
Сана мийсиз болы7ы м6мкин емес. Бир п6тин, беккем, нормал жасайту2ын мийди4 болы7ы адамны4 е4 жо3ар2ы психикалы3 хзметини4 оны4 санасыны4 з1р6рли ш1рти.
Адам биологияны4 ма3лу3 сыпатында 8ай7анат д6ньясы менен байланыслы. Инсанны4 3урамалы ойланы7шылы3 хызмети, эмоционаллы3 байлы2ы, оны4 ру7хый д6ньясы, 3ай2ыры7лары 81м 1рманлары адамны4 биологиялы3 ма3лу3тан социаллы3 ма3лу33а айланы7 гезинде тарийхый т6рде р7ажланы7ы м6мкин еди.
Адамларды4 социумда2ы 5з-ара ис 81рекети, биргеликтеги миннети хызмети процесслериндеги оларды4 пикирлеси7и сананы айырым инвидини4 сондай-а3 п6ткил социумны4 пайда болы7ына, беккемлени7ине 81м ра7ажланы7ына т1сирин жасады. Адамларды4 мийнет 1сбапларын таярла7 процессиндеги пикирлеси7и бас3аларды4 арзый-1рманларын т6сини7 талабын келтирип шы2арды. Алын2ан хабарнама, оны бери7, са3ла7 81м п6ткил социум менен пайдаланы7 ж1мийетлик болып алады, соны4 ушында адамды сана 81м мийнет негизинде з1р6рлик пенен а3ыллы б5лек-б5лек болып с5йлеси7, адамлар тили к5ринеди 81м ра7ажланады. Актив, ма3сетинде му7апы3, адекват 3оршап тур2ан 8а3ый3атлы3ты4 практикалы, адамларды4 бир-бири менен пикирлеси7и сондай социаллы3 ш1ртлер болып табылады, булар бизи4 алыста2ы ал2аш3ы 317имлик бабаларымыз2а а3ылына ийе бол2ан адам2а жети7ине ж1рдем берди. Сананы4 орна7ында е4 бас социаллы3 ролди адамды инсан сыпатында 31липлестирету2ын, оны4 творчестволы3 потенциалын 81м били7ге 3ызы2ы7шылы2ын 3оршап тур2ан д6ньяда т6сини7ге, ба2ыт тутыны7шылы33а оны4 меншикли ма3сетлери менен r 7азыйпаларына ба2ындыры72а, Адам ушын пайдалы ислети7ге умтлы7ын ра7ажландырату2ын ж1мийетлик минет процессии ойнайды.
w-сора7. Адам санасы оны4 ру7хый д6ньясы а3ылы 3урамалы структура2а ийе. Ойланату2ын инсанны4 тийкар2ы структуралы3 элементине Адам психикасы жатады, ал сананы4 5зи Адам психикасыны4 е4 жо3ар2ы к5рини7и болады. Философиялы3 с5здикте` Психика (грекше-жан) жанлы системаны4 81м оны4 орталы2ыны4 сигналлы3 5з-ара 81рекет ети7ини4 5ними 81м ш1рти делинген. Адам ушын тиккелей психика адамны4 субъективлик д6ньясы деп аталату2ын 3убылысларды4 сези7лерди4, 3абылла7ларды4, елеслети7лерди4, ойларды4, сезимлерди4 т6ринде шы2ады.
Адам психикасы инсанны4 психикалы3 складын, оны4 характерин, темпераментин, у3ыплылы2ын, ба8ала7шылы3 ба2ыт туты7шылы3, 5зин-5зи аналзле7ди, 5зин-5зи ба8ала7ды ойла7ды4 индивидуаллы3 стилин 81м 5мир турмыслы3 укладын белгилейди. Психика 5зине сананы, сананы4 3ада2ала7ында болмайту2ын сана асты деп алату2ын, адамны4 ишки д6ньясын а4латату2ын, т6синикти 3осып алады. Адам санасы 3урамалы ишки структурасына ийе болып, сезимлер, ойлар, эмоциаллар, ерик, 81м ес сыя3лы элементлерден турады. Олар бир-бири менен ты2ыз байланыс3ан, бир-бирине 5з-ара т1сирин тийгизеди. Адам сези7лери, сезимлер 81м ойла7 сырт3ы д6нья 8а33ында хабарнаманы4 тийкар2ы 3ойы7шысы. Сези7лер субъектке д6ньяда ба2дар алы72а оны 3ызы3тыры72а объектти табы72а, оны4 жайласы7 орын б5лин шы2ары72а, ре4и, ийиси, мазасы, 3аттылы2ы, температурасы 81м бас3а 31сийетлеринде ма2лы7мат алы72а имканият береди.
№абылла7 субъект пенен информацияы 3айта исле7ди4 гезектеги бас3ышы. Бул ар3алы объекти бр п6тинлиги, оны4 ке4ислик 7а3ыт характеристикасы т1мийинленеди. Ойла7ды4 ар3асында сези7 81м 3абылла7 н1тийжесинде м1ни 81м 18мийет бериледи, унамлы т6синикли формасы изленип турады.
Эмоциялар 3убылыслар менен 7а3ыялар2а унамлы 81м унамсыз 3атнасты, булар2а жекк5ри7шилик 81м бийп1р7а тра7, (жа3сы жаман, жа3сыра3 дым тилек).
Эмоциялар 3убылыслар менен 7а3ыялар2а унамлы 81м унамсыз 3атнасты, булар2а жекк5ри7шилик 81м бийп1р7а 3ара7 (жа3сы жаман, жа3сыра3 дым тилек). Екин эмоция менен байланыслы. Субъектти4 хызметини4 еркинли т6рде ретлестири7и объектлик жа2дайларды4 тура3сызлы2ы тусында з1р6рли. Екинлик ис 81рекет инсанны4 та4лап алы7ы жолында 3арар 3абыл етиледи, оларды реализацияла7 гезинде к5ринеди.
Ес бул адамны4 ямаса адам ж1мийетини4 5з хызмети т1жирийбесин са3ла72а 81м 3айта шы2ары72а у3ыпллы2ы. Адамзатты4 еси адамларды4 ра7ажланы7ыны4 5ткен д17ирин, т1жирийбесин ма2лы7матын 81м тарийхын са3лайды. Ол ориентур болады, буны4 н1тийжесинде субъект 7а3ытта 81м ке4исликте жа3сы бахыт тутады, жобаларды ислеп шы2ы7да 5з к5ринисин табады. Ести4 екинши функциясы 5ткен 8а3ый3атлы3 3атый тикле7. Субъект еске алды менен меншикли 5ткен т1жирийбесин билимлерди 5ткен 7а3ыяларды, бурын 17ладларды4 т1жирийбесин реконструкциялайды. Ес адам2а тарийхый ра7ажланы7ды4 келешегин, келешекти болжа72а имканият береди. Ойла7ды4 5зи емес, ал адамлар инсаный ой жу7ыртады. Ол адамны4 а7лай 81мме 7а3ытта тере4 инсанлы3, 5зине ма3сетине ба2дарлан2ан, жу7ма3ластырыл2ан 81м тиккелей субъект пенен били7ди 3оршап тур2ан д6ньяда2ы объективлик байланысларды, субъективти4 творчестволы3, д5рети7шилик, активлигин, болжап болып атыр2ан 3убылыслар менен 7а3ыяларды тезлик пенен с17лелендири7 жа4а носеяларды, пикирлерди, гипотезлерди 81м теорияларды д6зи7. Ойла7 адамны4 к5з-3арасын, оны4 д6ньяны сези7шилигин 81м д6ньяны 3абылла7шылы2ын, 5з болмысын, 5з 3ылы3ларын тилеклерин 1рманларын Адам менен ба8ала7.
Адамны4 ойла7ы 3урамалы актив процесс ретинде абстракцияла7, жу7ма3ластыры7, анализле7, синтезле7, салыстыры7, аналогия а3ыллы3 пенен м1селени 3ойы7, 3урамалылы2ы характери 81м мазмуны бойынша 81р т6рли 7азыйпаларды шеши7. Адамны4 минез-3ылы2ына, оны4 ру7хый д6ньясына 6лкен т1сирди санасызлы3 моментлер 81м сана асты т1сирин тийгизеди. Олар бир-бирине к6шли т1сир жасайды, бир-бири менен байланыслы, бир-бире7ини4 5з-ара 3атал 3ада2алы2ы астында 81м т1сиринде турды.
Сананы4 формалары 81м типлерине пикир, г6манланы7, исендири7 81м исеними жатады. Адамны4 ямаса адамларды4 группасыны4 пикири мына7 ямаса ана7 м1селе бойынша оларды4 к5з-3арасын билдирди. Субъектти4 турмыслы3 позициясына, д6ньялы3 сези7ге, д6ньялы3 3абыл ети7ге, субъектти4 д6нья2а к5з-3арасына негизленген. Ол айырым инсанлы3 индивидуаллы3 т1жирийбеси п6ткил социумны4 коллективлик т1жирийбес менен, ал сондай-а3 адамны4 81м адамзатты4 еси менен. Адамларды4 6лкен группасыны4 тутас сцоиаллы3 3атламларды4 массалы3 санасында ж1мийетлик пикир жасайды. Олар акторлар2а, 7а3ыялар2а, 3убылыслар2а ж1мийетлик 3атнасты билдиреди, оларды4 талапларын 81м м1плерин 3оз2айды. Г6манланы7 сананы4 формасы, субъект ма2лы7матты4 шынлы2ына, исенимлигине пайдалы2ына исенимсизлик пенен 3арайды бул бойынша 3атал билимлерге 81м исенимлерге ийе емес. Исени7 санын4 формасы субъект пенн дурыс, шын, исенимли, логикалы3 жа3тан 3арма-3асы болмастан н1рселер 3абылланады. Инсанны4 исениминде улы7ма 3абыл етилген авторитетлги, фактлер, илимий теориялар 81м нызамларда, логикалы3 аргументлер, практикалы3 жа3тан д1лилленген илимий тексерилген жа2дайлар. Субъект пенен тек тере4 ой2а алын2ан, ишки жа3тан 3айта исленген, 5злестирилген билм аны3 8а3ый3ат 81м тура3лы исенимли тура3лы болып алды. Инсанны4 исенимлеринде бирликте субъектлерди4 идеялры, сезимлери 81м ерки турады 81м ол т1репинен 3ойыл2ан ма3сетлерге практикалы3 жетиси7ге 3аратыл2ан.
Билим саныны4 формасы бола отырып, д6ньяны4 объективлик 31сийетлери менен байланысларыны4 идеялы3 билини7ин а4латады.
Билимни4 шынлы2ы, аны3лы2ы-бул оны4 к6ши, Адам практикасыны4 н1тийжеси, коллективлик т1жирийбеси.
Исеним- илимни4 3арама-3арсы т1репи. Билим адам2а исенгенлик ту7дырады, оны исендири7лер менен 3уралландырылады, ал исеним исендири7ди4 жо3ар2ы бас3ышы сыпатында турады. Исеним Адам ушын тере4 жеккелик 18мийетке ийе, оны4 тере4 исени7шилигин билдиреди. Исеним менен билим арасында тере4 принципиаллы3 айырма жасайды. Егерде исенимде адамны4 субъективлик исени7шилигине акцент исленету2ын болса онда билимде биринши орын2а объективлик 5згешелик шынлы2ы 81м илимийлиги (инсаныйлы2ы) шы2ады.
Илимни4 жо3ары абройы, оны4 н1тийжелерини4 иске асы7ы усындай исенимни4 базиси болады. Сана т6синиги менен бир 7а3ытта 5зин 5зи а4ла72а деген т6синик 3олланылады, демек Адам менен меншикли болмысын меншикли турмысыны4 1жайыплылы2ын т1кирарланбаслы2ын мойынла7ы дегенди а4латады. Инсанны4 5зин-5зи а4ла7ы (самосознание, 5з м1ниси бойынша 6ш моментлерди4 органикалы3 бирлиги Адам менен 5з у3саслы2ын 81м бас3а адамлардан айырмасын мойынла7, 5з айырмасын 81м бас3а материаллы3 т1бийийлик 81м социаллы3 объктлер менен у3саслы2ын мойынла7, е4 со4ында усы мойынла7ды4 негизинде пайда болату2ын 5зин-5зи ба8ла7, 5зин-5зи а3ла7ды4 тийкар2ы элементлерине 5зин-5зи били7 81м 5зин-5зи ба8ала7. Адамны4 санасыны4 18мийетли функциясы менен т6сини7 функциясына байланыслы. Т6сини7ди4 бас тийкар2ы функциясы индивидти4 ой2а алын2ан минез-3ул3ыны4 81м ба2дар туты7шылы2ыны4 т1бийийлик социаллы3 орталы3та т1мийинле7 менен байланыслы. *1р 3андай т6сини7 бул 3андай болмасын т6синбе7шиликти жойы7 процесси болады.