Берда3 атында2ы №ара3алпа3 М1млекетлик университети

w. Сора7. Философияны4 м1ниси 81м п1ни.

Сол себептен философия-адамзат билимини4, ру7хый м1дениятыны4 1ййемги 81м ж6д1 6лкен 3ызы2ы7шлы3 ту7дырату2ын тара7ларынан бири. !ййемги д17ирде философия- барлы3 теориялы3 пикирлерди, ру7хый (5мирди) турмысты4 81мме таманларын 5з ишине 3амтып ал2ан пикирлеси7 сыпатында пайда болды. Бул билим 5сти 81м ра7ажланд. Ж1мийетти4 ра7ажланы7ыны4 белгили бас3ышында 5зини4 изертле7 объектин б5лип алды, адамларды4 д6нья2а к5з-3арасын 31липлестири7де белгили роль ойнайды. Философия с5зи грек тилинен алын2ан (Phileo- с6йемен, sofia-данышпанлы3, даналы3, а3ыллылы3), бизи4 тилимизде «данышпанлы3ты (даналы3ты) с6йемен» деген м1ни а4латады. Бул билим w,t мы4 жылдам аслам 7а3ытты басып 5тти, адамзатты4 данышпан ойшыллары т1репинен д5ретилген 81м табыл2ан барлы3 ба8алы идеяларды, пикирлерди 5зине 3амтып, билимлерди4 белгили саласын (тара7ын) а4латату2ын илим сыпатында ж1мийетлерге хызмет етип келмекте. Усы жыллары философия-ны4 ды33ат орайында т1бият, ж1мийет, Адам м1селелери турды. Бул м1селелер бойынша белгили философия-лы3 билимлерди4 системасын 3ыдырды, д6ньяны4 к5плеген м1селелерин объективлик реаллы3 к5з-3арасынан с17лелендирип берди, ойшылларды4 (ашыл2ан) ашып Берген, ба8алы идеяларын жу7ма3ластыры72а к6ш салды. Ол буны4 менен шекленип 3алмастан барлы3 ж1мийетлер алдында пайда бол2ан жа4а проблемаларды шеши7 6стинде бас 3атыр2ан 81м буларды шеши7ге жол излеген. М1селен, адамзатты 3оршап тур2ан д6ньяны4 м1ниси, т1бият 81м ру7х, материя 81м сана, болмыс 81м ойла7ды4 бир-бирине 3атнасы, адамны4 м1ниси 81м д6ньяда2ы орны, оны4 били7ге у3ыплылы2ы 81м бас3а проблемалар ж5нинде 3ызы3сынып, булар2а 17ел бастан, 5зинше (дурыс) жу7аплар бери7ге философия умтыл2ан. Н1тийжеде, адамлар д6нья 8а33ында 81м 5злерини4 усы д6ньяда2ы орны ту7арлы ба8алы 81м 18мийетли т6синиклерге ийе бол2ан. !лбетте, адамзат ра7ажланы7ыны4 бас3ышларыны4 характерине байланыслы философияны4 шу2ылланату2ын проблемаларыны4 к5леми 81р3ыйлы бол2ан. !ййемги д6ньяда ойшыллар т1биятты изертле7 менен шу2ыллан2ан. Соны4 ушын оларды натурафилософия, я2ный т1бият 8а33ында философиялы3 т1лиймат деп атал2ан. Бул философия- философиялы3 теоретикалы3 ойла7ды4 биринши тарийхый формасы болып саналады. Бул д17ирде бир 3атар билимлерди4 атамасы бол2ан менен, оларды4 б5лини7и бай3ал2ан менен 81м изертле7 проблемаларыны4 шекленгенине байланыслы олар менен философия шу2ылланды. Соны4 менен бирге 5щине т1н философиялы3 т6синиклер ра7ажланды, тере4лестирилди, 81р т6рли философиялы3 теориялыр 81м юа2дарлар пайда болды.

Сол 7а3ытларды4 5зинде-а3 философиялы3 п1нлер онтология (грекше- онтос- м1нис, логос-т1лиймат, -болмыс (оны4 м1ниси, формалары 8а33ында т1лиймат, гносеология- били7 теориясы, логика-дурыс ойла7 ту7ралы т1лиймат, философия тарийхы, этика, эстетика д6зилген еди. XVII-XVIII 1сирлерде философия менен арна7лы илимлер арасында2ы б5лини7 процесси к6т1 тезлик пенен иске асты. Усы гезде механика, физика ал оннан кейин химия, биология, юриспруденция, сиясий экономикалы3 теориялы3 илимий били7ди4 5з алдына б5лек тара7лары болып алды. Буны4 5зи философияны4 илимлер системасында2ы ролин 81м орнын, оны4 жеке илимлер менен 5з-ара 3атнасын сапалы3 жа3тан п6ткиллей 5згертти. Философия усы илимлерди4 проблемалары менен енди шу2ылланбады. Бира3 оны4 6лсине улы7ма илимийлик д6нья2а к5з-3арасты4 проблемаларын изертле7 тийди. Сол себептен философия толы2ы менен д6нья2а 81м адамны4 усы д6нья2а 3атнасына к5з-3арасларды4 жыйынты2ы болады. Солай етип, философия ны4 м1ниси «Д6нья –адам» системасында2ы тур2ан улы7ма проблемалар 6стинен пикир билдири7де к5ринеди.
*1зирги заман позитивмизми философияны4 проблемалары а3ыл2а ту7ры келмейди, предметлик характери жо3 н1рсе деп да2азалайды. Бул надурыс пикир.
*а3ый3атында да философияны4 проблемасы реал т6рде жасайды, о2ан г6ман менен 3ара72а болмайды. М1селен, д6нья2а к5з-3арасты4 т6п-тийкар2ы проблемасы- адамны4 тиккелей д6нья2а 3атнасы. Демек, д6нья2а к5з-3арас-д6ньяны4 улы7ма картинасы (с67ретлемеси) я2ный образларды4, есле7лерди4, т6синиклерди4, пикир билдири7лерди4, ой жаса7ларды4 аны2ыра3 етип берилген 81м системаластырыл2ан жыйынты2ы. Бира3 философлар бул м1селени 81р 3ыйлы ма2анада т6синеди. М1селен, Кант бойынша философия Адам а3ылыны4 е4 кейинги жу7ма3лары ж5ниндеги илим де 3арап, адам2а хызмет етету2ын т1репин ата2ан еди. Бас3а ойшаллар т1репинен де бир 3атар 18мийетли проблемалар 3ойылады. *1зирде философиялы3 1дебиятта к5плеген проблемалар` дух материя менен 3алай салыстырылып 3аралады? Д6ньяны4 шеги барма ямаса жо3па? !лем 3андай ба2дарда ра7ажланады, 5зини4 м14гилик ра7ажланы7ында ол ма3сетке ийеме? Т1биятты4 81м ж1мийетти4 нызамлары жасайма? Адам деген не 81м д6нья 3убылысларыны4 2алабалы3 байланысларында2ы оны4 орны 3андай? Адам а3ылыны4 м1ниси 3андай? Адамны4 5зи 3оршап тур2ан орталы3та2ы 5злигин билеме? Шынлы3 81м алжасы7 барма? Жа3сылы3 пенен жаманлы3 деген не? Адамзат тарийхы 3андай ба2дарларда 81м 3андай нызамлар бойынша 81рекет етеди. Адамзатты4 т6пкиликли арзый 1рманныны4 ма2анасы неден турады?
Бул м1селелер 8а33ында ойлана отырып, Адам белгили д6нья2а к5з-3араслы3 позиция2а келеди.
Д6нья2а к5з-3арасты4 е4 бирнши пункити адамны4 жаса7 5згешеликлери менен, адамны4 д6ньяда2ы 5з орнын ой2а алы7 талабы менен тиккелей байланыслы. Жу7ма3лап айт3анда адамны4 д6нья2а 3атнасы 8а33ында2ы м1селе 81р3андай д6нья2а к5з-3арасты4 бас, е4 тийкар2ы м1селеси болып табылады. Усы проблема менен 5мирди4 ма2анасы, бахты, инсанны4 5лме7шилик м6мкиншиликлери сыя3лы проблемалар салыстырылып к5риледи. Барлы3 усы м1селелер адамны4 жаса7ы менен, д6ньяны ойлап к5ри7деги оны4 ру7хый талабы менен, о2ан оны4 5злик 3атнасы менен тиккелей байланыслы. Демек д6нья2а к5з-3арасты4 81м оны4 проблемаларыны4 18мийетли д1реклери болып, индивидти4 болмысы, ол т1репинен 5зини4 жаса7ын, 5з болмысыны4 келешегин ой2а алы7 болып табылады.
Ж1мийетлик, гуманитар илимлерди4 ра7ажланы7ы д6нья2а к5з-3араслы3 проблемаларды4 (6лкен) к5плеген т6рлерин ту7дырады. Олар адамны4 социаллы3 болмысы менен, усы болмысты 81м Адам хызметин ой2а алы7 менен тиккелей байланыс3ан.
Ж1мийетти4 турмысында ру7хыйлы3 пенен материаллы3ты4 3атнасыны4, 1деп-икрамлы3 прогрессти4 болы7ы 81м болма7ыны4 проблемалары, жа3сылы3 81м жаманлы3 проблемасы, социаллы3 1диллик проблемасы 81м бас3алар соларды4 3атарына жатады. Д6ньяны эстетикалы3, к5ркемлеп 5злестирип алы7 талаплары да к5п проблемаларды пайда етеди, булардан е4 баслысы г5заллы3 8а33ында проблема болады. Философиялы3 проблемаларды4 6лкен дереги болып т1бийийлик пенен илимий техникалы3 прогресс саналады. Т1бият ту7ралы илимлерде д6ньяны4 биринши тийкары, ке4исликти4 шексизлиги проблемалары, микромирди били7 гезиндеги субъективлик-объективлик 3атнасларды4 проблемалары 5з к5ринисин табады.
Булардан Адам хызметини4 31леген (сала) тара7ы д6нья2а к5з-3арасты4 проблемаларыны4 дереги болады деп айта аламыз.
Философиялы3 проблемалар 5тмишде де пайда бол2ан, сол сыя3лы 81зирде, 1сиресе социаллы3 салада олар ту7ылма3та. Адамзат цивилизациясыны4 келешеги менен байланыслы бол2ан к5плеген жа4а проблемалар- м1селен (глобаллы3) 2алабалы3 проблемалар философия т1репинен тере4 анализле7ди, 6лкен жу7ма3лар менен ба8алы3 усыныслар жаса7ды талап етеди. Философиялы3 д6нья2а к5з-3арасты4 проблемаларыны4 характерлик белгилерини4 3атарына биринши орында функциясын-философияны4 айырмашылы3 предметин белгиле7 81м к5рсети7 турады. Барлы3 философиялы3 проблемалар философия п1нини4 5згешелигин тийкарла72а 3аратыл2ан, бунда оны4 5зине т1нлиги с17леленеди.
Философиялы3 били7 предмети 3урайту2ын «д6нья –адам» системасында2ы 2алабалы3 философияны4 пробемаларыны4 п1нлик тийкарланы7ы болып табылады. Оларды4 5злери 2алабалы3 характерге ийе 81м адамны4 болмысы ушын, оны4 хызметини4 улы7ма программасы ушын, барлы3 адамзатты4 м1денияты ушын о2ада 18мийетли. М1селен, болмыс, материя, ке4ислик, 7а3ыт, 81рекет, себеп, м6мкиншилик, з1р6рлилик 81м бас3алар е4 улы7ма т6синкилер болып есапланады . Барлы3 проблемаларды4 интеграторы, 5зеги болып философияны4 тийкар2ы м1селеси есапланады. Материя менен сананы4 3атнасы 8а33ында2ы м1еле е4 тийкар2ы бас м1селе болады. Усы м1селесиз 8еш3андай философиялы3 ойла7, 8а3ый3ат философия болы7ы м6мкин емес. Философияны4 тийкар2ы м1селесини4 еки т1репи бар. Биринши т1репи-материяны4 бириншилиги сананы4 екиншилиги, ямаса сананы4 бириншилиги, материяны4 екиншилиги м1селеси. Екинши т1репи-д6няны били7ге болады яки болмайды. Ойшылларды4 усы м1селеге, оны4 еки т1репине жу7ап бери7ине 3арай философияда2ы ба2дарларды4 орны белгиленеди, демек материализмди, идеализмди 81м агностицизмди ажыратамыз. Буны4 5зи адамны4 д6ньяда ба2дар туты7ыны4 8а3ый3ый 3уралы хызметин ат3арады.
Философияны4 изертлейту2ын проблемаларыны4 2алабалы2ы, 6лкенлиги оны4 проблемаларыны4 е4 18мийетли белгиси болады. Философиялы3 д6нья2а к5з-3арас проблемаларыны4 та2ы бир 5згешелиги оларды4 «м14гилиги». Оларды4 «м14гилиги» соннан ибарат` бул проблемалар 5зини4 18мийетин б1р3улла са3лап 3алады. Демек, оларды4 басым к5пшилиги тура3лы т6рде жа4а тийкарда 3айта ой2а алынады, усы м1нисте олар м14гилик характерге ийе.
Философияны4 м1нисин 81м изертле7 проблемаларын анализ ете отырып, оны4 п1нин аны3лап ал2анымыз 18мийетке ийе болады. Философияны4 шу2ылланату2ын проблемаларыны4 3атарын есап3а ала отырып, оларды бес группа2а б5ли7ге болады, 5йткени ол болмысты улы7маластыры7 менен, ж1мийетлик 81м т1бийий билимлерди синтезле7 менен шынлы33а ериси7 менен адамны4 м1нисин, 31дир-3ымбатын, оны4 практикалы3 хызметин ашып бери7 менен шу2ылланады. Булардан философияны4 тийкар2ы тарма3ларын конкретлестирип алы72а имканият ту7ады. Демек, оны4 тийкар2ы бес тарма2ы бар. q. Онтология (грекше онтос-м1нис, логос-т1лийат)-болмыс 8а33ында т1лиймат; w. Гносеология (геносис-били7, логос-т1лиймат) били7 ту7ралы т1лиймат; e. Аксиология (аксиос, логос- т1лиймат)- 31дир 3ымбатлар, адамны4 хызмети, оны4 ба2дары, улы7ма 18мийети, оларды4 себеплери, адамны4 ма2анасы ту7ралы т1лиймат пенен шу2ылланады; r. Праксиология (праксис- хызмет, логос-т1лиймат)- адамны4 1мелий хызмети 8а33ында т1лиймат; t. Антрологизм (грек antropos – Адам, logos т1лиймат) т1биятты4 е4 жо3ар2ы 81м жетилискен 5нимин 8а33ында2ы т1лиймат. Т1лиймат анна т1биятты4 е4 жо3ар2ы 3ай жетилискен 5ними сыпатында адам2а к5з-3арасты берету2ын философиялы3 концепция.
Философия к6т1 3урамалы п1н болып табылады. Оны4 3урамалы характерини4 д1режесин философияны4 тарма3ларыны4 т6рлеринен к5ри7ге болады (онтология, антропология, гносеология, аксиология, праксиология). Филосоциялы3 1дебиятта бул п1нди тар 81м ке4 м1нислерде т6сини7 з1р6рлигин 3ойып, усы м1нислерин бери7ге умтылады. !лбетте философия бас3а илимлер сыя3лы 5з п1нине, 5з изертлейту2ын объектине ийе, белгили нызамлары менен категорияларын изертле7 менен шу2ылланады, демек, т1биятты4, ж1мийетти4, адамны4, д6ньяны4 тек 5зине тийисли т1реплерин, буларда 81рекет етету2ын 5зине т1н нызамларды изертлейди.
Философия п1ни ту7ралы 5тмиште де 81зирги 7а3ытта 81р3ыйлы пикирлер бар. Бира3 81зирги заман философиясы 5зин илимлерди4 илими деп санамайды. Илимий философияны4 п1ни п6ткиллей 5згермейди. Оны б5ли7 81м б5линген таманларын бас3а илимлерге «бери7» м6мкин емес. Философияны4 п1ни объективлик м1нисинде тура3лы. Бира3 философияны4 п1ни субъективли к5з-3арастан тар болмайды, ол 6зликсиз ке4ейип отырады. Оны4 ра7ажланы7ына 3арай философиялы3 билимни4 к5леми ке4ейип барады, н1тийжеде, категориялы3 аппаратыны4 дизбеги тура3лы 5сип отырады. Философиялы3 билимни4 п1ни бас3а илимлерди4 п1ни сыя3лы реаллы3 объектлерди4 3атарынан, оларды4 байланысларыны4 жыйынты2ынан б5линип шы2ады.
Философияны4 п1ни «д6нья-адам» системасында 5з к5ринисин табату2ын 2алабалы3 болып табылады. Бул система еки салыстырмалы 3арама-3арсы, бира3 бир-бири менен ты2ыз байланыс3ан «д6нья» 81м «Адам» т6рини4 киши системалар2а б5линеди. Адамны4 д6нья2а, д6ньяны4 адам2а 3атнасы философия аны3лап береди. Философия усы проблемалар менен шекленип 3алмайды, 5йткени т6синиклерини4 3атарына «шынлы3», «сулы7лы3», «жа3сылы3», «81рекет» 81м бас3алар киреди. Демек философияны4 изертле7 объектине п6ткил д6нья, д6нья болмысы киреди, я2ный т1бият, ж1мийет 81м Адам ойла7ы яки ру7хый д6ньясы 6ш 6лкен сала жатады. Буларды изертлегенде философия тек 5зине т1н нызамларын ашып бери7ге ке7ил а7дарады. Соны4 ушын нызамны4 м1нисин били7 крек. Олай болса нызам деген не? Нызам деп 3убылысларды4 ретлестирилген т6рде 5згери7ине себепши болату2ын оларды4 ишки 18мийетли 81м тура3лы байланысына айтамыз. Нызамларды били7 н1тийжесинде процессти4 характерин 81м ба2дарын т6сини7и ж1не алдынан к5ри7и м6мкин.
Нызам т6синиги нызамлылы3 т6синиги менен жа3ын, бира3 ол нызам2а 3ара2анда ке4 м1нисте 3олланылады, демек, бир неше нызамларды4 жыйынты2ын 3амтып алату2ын т6синик.
Д6ньяда, т1биятта, ж1мийетте, Адам ойла7ында объектив нызамларды4 типлери о2ада к5п т6рли. Бир 3атар нызамлар объектти4-31сийетлери арасында2ы жаса7шы функционаллы3 5з-ара байланысты (мысалы, масса менен энергияны4 5з-ара байланыс нызамы), екинши нызамлары-к5лемлери бойынша 6лкен бол2ан системаларда2ы сол материаллы3 объектлер арасында2ы (мысалы, электромагнитлик 81м гравитациялы3 5з-ара 81рекет ети7 нызамы), 81м жасап тур2ан системалар арасында2 5з-ара байланысты (мысалы, энтропийди4 5си7, санлы3 5згерислерди4 сапа 5згерислерге 5ти7 нызамы) с67ретлейди.
Нызамлар улымалы2ы д1режеси 81м 81рекет ети7 саласы бойынша айырылып турады. Жекке ямаса айры3шалы3 нызамлар денелерди4 конкрет функциялы3, химиялы3 яки биологиялы3 31сийетлери арасында2ы байланысты к5рсетеди. @алабалы3 нызамлар материаны4 универсаллы3 31сийетлери менен атрибутлар арасында2 5з-ара байланысты с67ретлейди. Олар материяны4 барлы3 бол2ан структуралы3 д1режелеринде де к5ринеди 81м бас3а илимлерди4 жетискенликлерин синтезле7 (бириктири7) негизинде философия менен 6йрениледи.
Д6ньяда2ы барлы3 3убылыслар белгили нызамлар2а ба2ынады, я2ный оларды4 81ммеси объективлик нызамлар менен келтирилип шы2арылады. Т1биятта нызамлар санасыз т6рде, материаллы3 денелерди4 объективлик 5з-ара 81рекет ети7ини4 н1тийжесинде реализацияланады (ис ж6зине асады). Ж1мийетте барлы3 социаллы3 нызамлар адамларды4 саналы, ма3сетке ба2дарлан2ан хызмети субъективлик фактор арасында иске асады. (реализацияланады).
Демек, философия п1нини4 изертлейту2ын нызамлары бас3а илимлерди4 нызамларынан 5з айырмашылы2ы менен ажыралып турады. Оны4 изертлейту2ын нызамлары бизлерди 3оршап тур2ан д6ньяны4 барлы3 салаларында 81рекет етету2ын улы7малы3 характерге ийе болады. Соны4 ушын улы7ма универсаллы3 нызамлар деп аталады.
Философия 6ш 6лкен салада 81рекет етету2ын 6ш топар нызамларды изертлейди.
q. Биринши топарда2ы философиялы3 нызамларына 6ш топар 3оршап тур2ан д6ньяны4 улы7ма ра7ажланы7ын с17лелендирету2н Адам ойла7ы менен били7ини4 универсаллы3 нызамлары жатады. W. Екинши топарда2ы философияны4 нызамларына т1биятты4 ра7ажланы7ыны4 улы7ма нызамлары тийисли.
e. :шинши топарда2ы философияны4 нызамларына адамзат ж1мийети ра7ажланы7ыны4 улы7ма нызамлары ту7ры келеди.
Философиялы3 1дебиятта философия, материалистлик философия, диалектикалы3 материализм т6синиклери 3олланылады. Бира3 оларды4 м1нислери с1йкес келмейди. Философия дегенде д6нья2а 81м онда2ы адамны4 орнына п6тин к5з-3арасларды4 исленип шы2ылы7ы менен байланыслы бол2ан т6пкиликли д6нья2а к5з-3араслы3 м1селелерди 3ойы72а, анализле7ге, 81м шеши7ге ба2дарлан2ан ру7хый хзметти4 формасын, усы хызмет пенен 31липлескен билим системасын т6синемиз. Материалистлик философия дегенде улы7ма философияны4 бир ба2дарын билемиз. Диалектикалы3 материализмге болмысты4 е4 улы7ма нызамларын 81м м1нисин, адамны4 д6нья2а 3атнасын, (усы 3атнасты4) предметлик практикалы3 ру7хый теориялы3 хызметини4 процессинде усы 3атнасты4 тарийхый 5згери7лерин 6йренету2ын философияны4 ба2дарына айтамыз.
!лбетте б6гинги философия 5зине 5тмиштеги ойшылларды4 барлы3 ба8алы идеяларын, 81зирги заман философиялы3 илимлерди4 жу7ма3ластыр2ан (идеяларын) пикирлерин 3амтып ал2ан. %тмиште де 81м 81зирде философия п6ткил д6ньяны4, оны4 3урамыны4 ажыралмас б5леклери бол2ан т1биятты, ж1мийетти Адам ойла7ын изертлейди. Буларды4 (изертлегенде) 81мме т1реплерин 2ана емес, ал тек философия2а т1н таманларын, усы 3убылысларды4 улы7ма нызамларын изертле7 менен шу2ылланып, ол адамларды4 81м адамзатты4 д6нья2а к5з-3арасын жа4а философиялы3 билимлер менен байытып отырады, д6ньяда дурыс ба2дар туты7ына ж1рдемлеседи. Сол себептен философия-бу т1бият, ж1мийет 81м Адам ойла7ы ра7ажланы7ыны4, е4 улы7ма нызамлары 8а33ында илим.
Философия толы3 системалас3ан, избе-из логика 31делерине му7апы3 (берилген) 5з проблемаларын ашып берету2ын, 81р т1реплеме д1лилленген исенимлерге асаслан2ан илим болып табылады. Илим сыпатында философия биринши гезекте шынлы33а умтылады.
Солай етип, философия 81зирги 6лкен 5згерислер да7ам етип атыр2ан, жа4аланы7 процесси ис ж6зинде к5ринип атыр2ан гезлеринде жа4аша ойла7 к5з-3арасынан шы2а отырып, бул процесслерди тере4 теориялы3 анализле7ге алып, жасап тур2ан жа2дайлар2а 21резсиз т6рдеги объект билимлерди ислеп шы2ады, адамларды4 д6нья2а к5з-3арасын д6зи7ге хызмет 3ылады.
e. Сора7. Философияны4 функциялары 81м д6нья2а к5з-3арасты4 тарийхый формалары.
Философияны4 е4 тийкар2ы к5з-3арасты 31липлестири7. *а3ый3атында, философияны4 5зи адамларда дурыс д6нья2а к5з-3арасты д6зету2ын п1н болып табылады, 5йткени философия еки ба2дарда 81рекет етеди. Бириншиден, ол п6ткил д6нья 81м усы д6нья2а адамны4 3атнасы ту7арлы белгили ма2лы7матты бери7 менен шу2ылланады. Екиншиден, ол били7ди4 принциплерини4 комплекси сыпатында, били7шилик хызметти4 2алабалы3 (улы7ма) универсаллы3 методы ретинде хызмет к5рсетеди. Усы еки тийкар2ы оны4 ба2дарларына му7апы3 философия белгили функцияларды ат3арады. Олар усы еки ба2дарлар2а 3арап еки группа2а д6нья2а к5з-3араслы3 81м методологиялы3 функциялар2а б5линеди. Д6нья2а к5з-3араслы3 философияларына гуманистлик, социаллы3- ансиологиялы3 м1дений-т1рбияла7шылы3 81м с17лелендири7шилик ма2лы7мат бери7шилик функциялары жатады.
Методологиялы3 функцияларына эвристлик, координацияла7шылы3, интеграцияла7шылы3 81м логикалы3-гносеологиялы3 функциялары тийисли болады.
Философия адамзат ру7хый м1дениятыны4 ажыралмас б5леги сыпатында, ру7хый хызметти4 5згеше илимий-теоретикалы3 формасы ретинде, к5п 1ирлер да7амында системалас3ан билимлерди4 6лкен дизбеги ретинде т1биятты4, ж1мийетти4 81м адамны4 ра7ажланы7ыны4 е4 улы7ма нызамларын 6йренип, тере4 анализлеп, ой жу7ыртып, 1жайып ба8алы жу7ма3лар жасап, адамларда д6нья 8а33ында, т1бият 81м ж1мийет ту7ралы адамларды4 5злери ту7ралы тере4 д6нья2а к5з-3арасты д6зди 81м адамзатты4 ра7ажланы7ыны4 барыснда оны байытты, оны4 к5лемин жа4а унамлы илимий пикирлер менен ке4ейтип барды. Буны4 5зи философияны4 бас3а илимлерден бирден-бир 5згешелиги болып табылады, 5йткени д6нья2а к5з-3арасты 31липлестири7 функцияларын тек философияны4 5зи 2ана орынлайды. Бас3а илимлер бундай функцияларды ат3ара алмайды.
!лбетте д6нья2а к5з-3арас т6синиги о2ада 3рамалы т6синик, оннан 3алса философиялы3 д6нья2а к5з-3арас 81м д6нья2а к5з-3арас т6синиклерини4 м1нислери бирдей емес. Соны4 ушын д1слеп бул т6синикти4 м1нисин аны3лап алайы3.
Д6нья2а к5з-3арас деп 1лбетте адамды 3оршап тур2ан д6нья ту7арлы, адамны4 5зи 8а33ында к5з-3арасларды4, пикирлерди4 81м т6синиклерди4 (жыйынты2ын) 81ммесин т6синемиз. Бира3 д6нья2а к5з-3арас т6синиги аны2ын айт3анда ке4 т6синик. Сол себептен бул т6синикти ке4 81м тар м1нисинде т6синген а3ыл2а му7апы3 келеди.
Ке4 м1нисинде д6нья2а к5з-3арас 5зине д6нья2а-т1биятты4 81м ж1мийетти4 3убылысларына` философиялы3, ж1мийетлик-сиясий, этикалы3, эстетикалы3, т1бийий-илимийлик ой пикирлерине, барлы3 к5з-3арасларды4 81ммесин 3осып алады.
Тар м1нисинде д6нья2а к5з-3арас тек философиялы3 к5з-3арасларды а4латады. Усы еки м1нисинде 3олланылып келеди. Бира3та д6нья2а к5з-3арас биринши м1нисинде ж6д1 ке4, ал екиншисинде тек философия менен шекленбейди. Д6нья2а к5з-3арас дегенде бизлер д6ньяны4 д6зилип жаратлысыны4 ру7хый 5злестирилип алыны7ын, демек, д6ньяны4 тийкар2ы б5леклерини4 т1бият пенен адамларды4 5з-ара 3атнасын т6синемиз. Бул к5з-3арасты4 т6п-тийкар2ы м1селеси болып табылады, 5йткени бул т6синик д6нья ту7арлы билимни4 тек 1пи7айы жыйынты2ын, илимлерди4 81ммесин а4латпайды. Деген менен д6нья2а к5з-3арас ке4 т6синик сыпатында т1бийийлик-илимий, сиясий-ж1мийетлик, философиялы3 этикалы3, эстетикалы3, диний 81м бас3а пикирлерди 5зине 3осып алады. Бира3 д6нья2а к5з-3арасты4 тийкар2ы 81м оны4 теоретикалы3 денесин философиялы3 к5з-3арас 3урайды.
Д6нья2а к5з-3арасты4 мазмуны 81р бир д17ирди4 ж1мийетли-экономикалы3 жа2дайлары 81м илимлерди4 ра7ажланы7 д1режеси менен белгиленеди, белгили топарларды4 м1пин билдиреди. Бу2ан 3арап, д6нья2а к5з-3арасты еки т6рге` прогрессивлик 81м прогрессивлик емес к5з-3араслар2а б5ли7ге болады. Д6нья2а к5з-3арас ж1мийетлик ра7ажланы7ды4 барысына саррас келсе, оны4 илгерилеп отыры7ына унамлы т1сирин тийгизсе, ондай бул к5з-3арас прогрессивлик деп аталады.
Ж1мийетлик ра7ажланы7ды4 ба2дарына 3айшы келсе, о2ан жа3ынлы3 етсе, онда бул к5з-3арас прогрессивлик емес деп аталады.
Философиялы3 с5зликте (М., qooq)
Д6нья2а к5з-3арас адамларды4 8а3ый3атлы33а 3атнасып, д6ньяны улы7ма т6сини7ши, сондай-а3 (хызметини4) 5мир-турмыслы3 позицияларын, хызметини4 программаларын белгилеп берету2ын принциплерди4, пикирлерди4, жу7ма3ларды4, идеалларды4 81м исенимлерди4 системасы делинген.
Бул к5з-3арасты4 субъектлери болып, айырым Адам, социаллы3 группа, бирлесиклер, класслар 81м п6ткил ж1мийет есапланады.
Д6нья2а к5з-3арасты4 е4 тийкар2ы сапалы 81м ж6д1 18мийетли элементлерине билимлер 81м исенимлер жатады.
Билимлер усы к5з 3арасты4 е4 м1нили элементи, бира3 ол билимлерди4 81ммесин алмайды, ал тек субъект ушын к6т1 18мийетли бол2ан билимлерди4 белгили б5легин 2ана алады.
Исенимлер- адамларды4 билмлерге 81м белгиленген реаллы33а ба8алышылы3, 1деп-икрамлы3 81м эмоционаллы3 3атнасы, булар2а т6сини7шилиги 81м жу7ма3 шы2ары7шылы3 у3ыбы. Солай етип, д6нья2а к5з-3арас д6нья ту7ралы идеяларды, пикирлерди, адамны4 д6ньяда2ы тут3ан орны, турмысыны4 ба2дары арзы7 1оманын, идеялын, били7 жу7ма3ларын, 5зин 81м бас3аларды4 турмысында2ы орнын билип алы7ын, адамны4 ма2анасын, 5зини4 а4ла7 8а33ында2ы к5з-3арасты4 дизбеги болады. Бул к5з-3арасты4 3урамына илимий, философиялы3, эстетикалы3, этикалы3, диний, сиясий, 8у3ы3ый 81м бас3а к5з-3араслар киреди.
Д6нья2а к5з-3арас 3урамалы т6синик сыпатында 5зини4 ра7ажланы7 жолында тарийхый т6слерине ийе. Оны4 тарийхый ра7ажланы7 т6рлерине мифологиялы3, диний 81м философиялы3 к5з-3араслар жатады. Олар бир-биринен 5зине т1н т1реплери менен ажыралып турады.
Мифологиялы3 д6нья2а к5з-3арас д6нья2а к5з-3арасты4 биринши тарийхый ж6зеге шы33ан класслар2а шекемги 81м д1слепки класслы3 ж1мийетлерге т1н формасы.
Мифология 8а3ый3атлы3ты4 3а7ымны4 санада фантастикалы3 с17лелен7и. !ййемги 7а3ытлары усы с17лелени7 а7ыз-еки халы3 шы2армаларында 5з к5ринисин тапты, образлар ар3алы с67ретленди. Мифологияда адамны4 8а3ый3атлы33а 1деп-икрамлы3 пикирлери, эстетикалы3 3атнасы билдиреди. Соны4 ушын мифологияны4 образлары 81р3ыйлы ой жу7ырты7ларда искусство т1репинен жийи-жийи 3олланылады.
Диний д6нья2а к5з-3арас д6нья2а к5з-3арасты4 екинши тарийхый формасы. Оны4 ажыралату2ын тийкар2ы белгиси т1бияттан тыс3арыда жаса7шы к6шлерге же4и7, п6ткил д6ньяны4 жаратылы7ыны4 себепшиси етип 3удайды д1лилле7, д6ньяда барлы3 ислер 3удай т1репинен бас3арылып барату2ынлы2ын 81м 3ада2аланып отырату2ынлы2ын тийкарла7, 3удай2а, ру7хлар2а сыйыны7 болады.
Дин ж1мийетлик сананы4 айыры3ша формасы сыпатында адамларды4 санасына 5злерини4 6стинен 6стемлик ети7ши сырт3ы к6шлерди4 фантастикалы3 с17лелени7ин к5рсети7 менен шу2ылланады. Ж1мийетлик 5тмиштеги бас3ышларында адамларды4 т1бият алдында2ы 81лсизлиги, оны4 к5плеген 1пи7айы (проблемалары) 3убылыслары менен процесслерини4 пайда болы7 себеплерин 81м м1нисин т6синбе7шилиги, т1биятты4 т6синиксиз к6шлери алдында 3ор3ы7шылы2ы 81м бас ийи7шилиги оларда 3удай2а ру7хлар2а, жин-перилерге 81м д17лерге исени7шиликти ту7дырады. Буларды4 81ммеси адамларда диний пикирлерди4 орын алы7ына дерек болды. Оннан 3алса дин бизди 3оршап тур2ан орталы3ты адамлар санасында надурыс бузып к5рсети7ге к6ш салды, гейде 3убылысларды4 айырым т1реплерин асырып с67ретлеп, улы7маластырып жиберди. Соны4 менен бирге динини4 де унамлы ислерин п6ткиллей бийкарлап жиберме7имиз, оларды жетерли д1лилер менен тийкарлап, оны4 ролин ашып бери7имиз тийис.
Философиялы3 д6нья2а к5з-3арас д6нья2а к5з-3арасты4 6шинши тарийхый формасы сыпатында адамлар2а, т1бият ж1мийет, Адам ойла7ы ра7ажланы7ыны4 улы7ма нызамлары 8а33ында барлы3 ма2лы7матларды береди, бизди 3оршап тур2ан материаллы3 д6ньяны4, материяны4 объективлгин, оны4 8ешким т1репинен жаратылма2анын, бийкарланбайту2ынын, м14гилигин тийкарланды, д6ньяны4 барлы3 3убылысларын процесслерин, предметлерин, буларды4 улы7ма нызамларын били7ге (м6мкиншилиги) болату2ынлы2ы ту7ралы ма2лы7матлар береди).
!лбетте, адамларды4 философиялы3 д6нья2а к5з-3арасын д6зи7де оны4 функциялары белгили роль ойнайды. Философияны4 гуманистлик функцияы усы процессте тийкар2ы орында турады. Оны4 усы функциясы Адам проблемасы менен байланыслы. %з 5мири 81м 5лим 8а33ында ойланбайту2н бирде Адам жо3. Бундай ойланы7лар адам2а жаман жасап, оны ж6д1 3ыйналдырады. Философия бул м1селелер ж5нинде м14гилик жу7ап болып 3аларлы3тай етип, толы3 билим Бере алмайды. Бира3 философия адамны4 5мирин ой2а алы72а ж1рдем береди, оны4 жолын табы72а 81м ру7хын беккемле7ге к5мек етеди. Философия адамны4 5зин-5зи 5лтири7шиликке, н1шебентликке м1ск6немшиликке, жынаят3а жынаят3а бары7ыны4 себеплерин ашып, бул ж5нинде белгили к5з-3арасларды4 адамда болы7ына алып келеди. М1селен адамны4 м1млекетлик 81еимият3а (т64и7) т64гили7шилиги ашып, анализлеп адамларды бул 8а33ында белгили к5з-3арасты4 болы7ына алып келеди.
Философиялы3 д6нья2а к5з-3арасты4 бас3а функциялары 5зне т1н 7азыйпаларды ат3ары72а 3аратыл2ан. Н1тийжеде философияны4 д6нья2а к5з-3араслы3 функциялары д6ньяны4 бир п6тинлик картинасын 81зирги илимни4 жеткелликлери негизинде адамлар2а теориялы3 тийкарлап береди, оларды синтезлейди, адамны4 (м1ни) м1нисин, ма3сетин 81м 5мирини4 м1нилилигин, оны4 д6ньяда2ы орнын, адамзатты4 ра7ажланы7 ба2дарын тенденцияларын 81м келешегин, оны4 3оршап тур2ан орталы3 пенен 5з-ара 3атнасларын ашып береди.

Философияны4 метод 81м методологиялы3 функцияларыны4 характери.

Философиялы3 методологиялы3 характери 81м методын дурыс т6сини7 ушын д1слеп методология 81м метод т6синиклерини4 м1нисин билип алы7ымыз кероек болады. Олай болса методология деген не? Методология еки м1нисте т6синемиз. Бириншиден, методология 3айсы илимде болсада пайдаланату2ын били7 усылларыны4, методларыны4, шараларыны43 (приемларыны4) жыйынты2ы.
Екиншиден методология- били7шилик 81м практикалы3 3айта д6зи7шилик хызметин ш5лкемлестири7ди4 усылларын, режесин (ш1ртлерин) 81м принциплерин 6йренету2ын билимни4 тара7ы. Методологияны4 ра7ажланы7ы аны2ында да илимий бил7ди4 ра7ажланы7ыны4 т1реплеринен бире7и.
*1зирги 7а3ытта методология еки функцияны орынлайды. Бириншиден, методология илимий хызметти4 81м хызметини4 бас3а салалары менен оны4 5з-ара 3атнасыны4 м1нисин табы7 менен шу2ылланады, я2ный илимди практик, ж1мийет, м1деният, Адам к5з-3арасынан 3арайды. Бул философиялы3 проблема. Соны4 ушын философия бас3а арна7лы илимлерге 3ара2анда методологиялы3 функцияны ат3арады. Екиншиден, методология илимий хызметти жетилистири7ди4, рационал пайдаланы7ды4 7азыйпаларын шешеди. Бунда ол 5зи ислеп шы33ан д6нья2а к5з-3араслы3 81м улы7ма методологиялы3 ба2дар2а 81м алдын ала ойлап к5ринген пикирге с6йенеди.
Демек, хызметти4 81м били7ди4 методлары 8а33ында теория методология деп аталады. Олай болса метод деген не?
Метод (грекше mothodos «жол») ма3сетке жети7ди4 усылы, белгили д1режеде т1ртипке салын2ан хызмет.
Метод били7ди4 усылы сыпатында 6йренету2ын предметти ойла7да 3айта жараты7ды4 усылы болып саналады. Били7ди4 барлы3 методларыны4 тйкарында 8а3ый3ыйлы3ты4 объективлик нызамлары жатыр. *1рбир илим, Адам хызметини4 81рбир арна7лы тара7ы жекке методологиясына ийе. Ол методология белгили 7азыйпаларды шеши7 ушын 18мийетли методларын ислеп шы2ады 81м оларды тийкарлап береди. М1селен, физикалы3 методология элементар б5лекшелерди тезлендири7шилер менен экспериментлрди ж6ргизи7 методларын медицина методологиясы а7ыры7лар2а дтагноз 3ойы7 81м емле7 метолдларын д1лиллейди.
Адамда, бира3та, жекке к6нделикли 7азыйпаларды тек шеши7 менен 2ана шу2ылланбайды. Оларды ана2урлым ке4 к5лемде, улы7м адамзат масштабында шешеимлер 3абыллы72а итермелейди.
Адам алдында 5зини4 ма3сетлерине жети7де т1биятты 3ыйрата Берген дурыс па? Ямаса оны белгили д1режеде 3айта исле7и керек пе? Деген м1селе турыпты.
Адам 5зи ушын исти4 ке4 стратегиясын ислеп шы2ы7ы тийис, буны4 ушын о2ан белгили к5рсетпелер 81м турмыслы3 т1ртиплер керек. Булар коллективке, айырым инсан2а, ж1мийетлик 81м жекке м1плерге, м1млекетлерди4 81м халы3ларды4 5з-ара 3атнасына, халы3аралы3 сиясат3а, урыс3а, цивилизация2а, 2алабалы3 м1селелерге Адам 3андай позиция тутату2ынлы2ын к5рсетип береди.
Усы барлы3 м1селелерди шеши7 ушын 5згеше методология 81м 5згеше методлар талап етиледи. Бундай методология енди билимлрди4 айырым жекке системаларынан, айырым илимлерден емес ал п6ткиллей д6нья2а к5з-3арастан 21резли. Соны4 ушын сондай исленип шы2ыл2ан арна7лы методология улы7ма методология деп аталады.
Д6нья2а к5з-3арас хызметти4 81м били7ди4 улы7ма методологиясын ислеп шы2ы7 менен байланыслылы2ын к5рсети7 ушын илимни4 тарийхынан мысаллар келтирип 5тейик.
!ййемги греклерди4 мифология 81м дини менен толы3 биротала 3ол 6збеги д6нья2а к5з-3арасына т1биятты4 3удайлы3 жаратылысы т1н еди. *1рбир а2аш, 81р су7 а2ату2ын жап 81м бийиклик 3удайын ийелейди. Соны4 ушын ййемги Грецияны4 философияны солар2а нормалар менен к5рсетпелерди д1лилледи. Соны4 менен бирге онда 3айта ислеп ш2ы7 т1жирийбе 5ткизи7 3ада2ан етилди, 5йткени Адам 3удай жарат3ан 3убылысларды 5згерти7ге 8а3ылы емес. Усы улы7ма к5рсетпе бул 7а3ытта 1ййемги грек илиминде эксперименталлы3 т1бияттаны7ды4 ра7ажланы7ына алып келди. Керисинше санаат капитализмини4 ра7ажланы7ы д17ириндеги буржаузиялы3 д6нья2а к5з-3арас ушын т1бият3а 81м адам2а бас3аша пикирлер характерли болды. Бул д17ирде Адам тек ажыратыл2ан 3удайлы3 тири Жан ма3лу3 (Жан) деп саналды, т1биятты со2ан жанлы н1рселерди 3оса есапланады жансыз д6нья деп ж1риялады. Со2ан байланыслы т1биятты 5згерти7ге, ол менен эксперимен жаса72а рухсат етилди, демек, 3ада2ан етилмеди.
Буржуазиялы3 ойшыллар капиталистлик 5ндиристи4 м1плерин билдире отырып, санаатлылы3ты4 81м са7даны4 ра7ажланы7ын н1зерге алып, т1биятты ийеле7 81м оны4 6стинен 6стемлик ети7 талабын 3ойды. №-сы улы7ма методологиялы3 к5рсетпе (уснатовка) эксперименталлы3 т1бияттаны7ды4 пайда болы7ына имканият берди, соны4 менен бирге а7ыр а3ыбетлерге я2ный 7а3ытты4 5ти7и менен эксплуатацияны4 к6шейи7ине, 3оршап тур2ан орталы3ты4 патасланы7ына 81м 3ыйра7ына алып келди (гриптар етти). Булардан к5ремиз, улы7ма методология установка (к5рсетпе) 81м реже, адамны4 минез 3ул3ын 81м оны4 сырт3ы д6нья2а 3атнасын т1ртипке сала отрып, адамзат хызметини4 81м били7ини4 характерине белгили т1сирин жасайды.
Олай болса философия 81м били7 менен хызметти4 улы7ма методологиясы бир биринен 3андай 3атнаста турады. Адамны4 д6нья2а, бас3а адамлар2а, ж1мийетке толы2ы менен принциплерин, т1ртипке салы7шы 3атнасын тийкарлап, философия соны4 менен бирге ма3сетлерин д1лиллейди 81м т6синдиреди, адамзат алдына 3ойыл2ан ма3сетлерди оны4 жаса7ыны4 81рбир конкрет бас3ышында сондай-а3 ислеп шы2ады 81м тийкарлайды, 5з хызметинде, усы ма3сетлерди4 орынланы7ына ба2дарлар2ан 5з хызметинде Адам басшылы33а алату2ын улы7ма нормаларды 81м режелерди а4лайды (3ор2айды).
*1р бир арна7лы илим т1биятты эксперименталлы3 6йрени7ди4 5з жеке лотологиясын ислеп шы2ады. Бира3 ал п6ткиллей бас3а ма3сетлерди 3ояды 81м г5злейди. Барлы3 усы эксперементлер методологиялы3 (д1лилленген 81м т1ртипке салату2ын) егерде улы7ма философиялы3 методологиялы3 установка (к5рсетпе) болма2анда дым болма7ыда м6мкин. %йткени усы улы7м философиялы3 методологиялы3 к5рсетпе д6ньяны тек (жал2ыз) бир пассив бай3а7 негизинде били7 м6мкин емеслгин, бундай били7 ушын актив илимий эксперимент з1р6рлигин тастыйы3лап берган. Демек, философия та2ы бир 18мийетли функцияны- методологиялы3 функцияны орынлайды 81м хызмет пенен били7ди4 улы7ма методологиясыны4 негизи болып табылады. Бул рольди 8еш3андай бас3а илим орынла7ы м6мкин емес. Соны4 ушын философия д6нья2а к5з-3арасты4 81м улы7ма методологияны4 тийкар2ы сыпатында адамзатты4 ра7ажланы7ыны4 81рбир бас3ышына оны4 ма3сетлерин ислеп шы2ы72а 81м усы ма3сетлерге жети7 бойынша хызметти4 характерине т1сир етеди.
Философиялы3 методология конкрет (арна7лы) илимлерди4 методлары менен салыстыр2анда е4 улы7ма били7 усылы болып табылады. Бул методологияны д6ньяны4 барлы3 т1реплерине 81м оны4 ра7ажланы7ыны4 барлы3 ба2дарларына 3олланы72а болады.
Философиялы3 методология еки тийкар2ы методын метофизикалы3 81м диалектикалы3 методтан турады.
Метофизикалы3 метотды4 м1нисин т6сини7 ушын «метофизика» деген с5зди4 м1нисине итибар берейик. «Метафизика» грек тилинен алын2ан Аристотельди4 философиялы3 мийрасыны4 бир б5легин а4латату2ын, «физикадан кейин» деген м1ни билдирету2ын т6синик Аристотельди4 5зи буны жо3ары ба8ала2ан, «биринши философия» деп билген. Оны4 т6синдири7ине бул философия сези7 органлары ар3алы та7ып болмайту2ын, тек а3ыллы3 пенен ой ту7дыры7ды4 ой жаса7ды4 н1тийжесинде ерисе алату2ын, барлы3 жасайту2ынларды 3амтып, барлы3 илимлер ушын миннетли бол2ан н1рселерди изертлейди. Сол себепли метафизика с5зи философиялы3 проблемаларды 3арайту2ын философия сыпатында шы3ты. Бул ке4 м1ниде буннан кейинде философияда 3олланылды. Орта 1сирде бул с5з теологияны тийкарла72а хызмет етти. Шама менен qy 1сирде «метафизика» менен 3атар, те4дей м1ниде «онтеология» термини 3олланылды, бира3 ол илимлер менен байланысын да7ам етти. Оны4 илимлер менен байланыслы qi 1сирде жо3 болды. Буннан кейин метафизика ойла7ды4 диалектика2а 3арсы методы сыпатында 3олланылды, ол затлар менен 3убылысларды 5згермейту2ын 81м бир биринен 21резсиз бол2ан н1рселер т6ринде 3арады, ишки 3арама-3арсылы3ты т1бият пенен ж1мийетти4 ра7ажланы7 дереги екенлигин бийкарлайды. М1селен 1ййемги 81м ояны7 д17ирлерини4 ойшыллары т1биятты 81рекетте, ра7ажланы7да деп 3ара2ан болса, ал илимий билимни4 тере4леси7и 81м б5лини7и менен байланыслы булар арасында2ы байланыс т5менленди, я2ный буларда бир-бири менен байланыссыз 3арады. Метафизиканы4 усы т1репин есап3а ала отырып, Гегель «метафизика» с5зин «диалектика2а» 3арсы м1ниде биринши болып ислетти, оны диалектика2а 3арсы тур2ан метод деп билди. Усы м1нисинде метафизиканы4 метод били7 объектлерин ра7ажланы7дан тыс3ары турату2ын, оларды4 улы7ма байланысларын ажыратып изертлейту2ын били7 методы болып табылады.
Бул метод затларды 81м 3убылысларды 5згермейту2ын, ра7ажланбайту2ын, бир-бири менен байланыслы болма2ан н1релер етип 3арайды, оларды4 ишки 3арама-3арсылы2ыны4 жа2дайын т6синдирип бермей бийкарлайды, материаллы3 д6ньяны4 затлары менен 3убылысларыны4 ра7ажланы7ыны4 ишки дереклерин к5рсетпейди.
Деген менен метафизикалы3 метод затлар менен 3убылысларды4 5згерислерин 81м 81рекетин толы3 бийкарламайды, оларды4 ишиндеги сан 5згерислерин мойынла7 менен шекленип 3алады.
Диалектикалы3 метод-д6ньяны4 предметлерине, затларына, процесслерине 3олланылату2ын универсаллы3 метод. Ол ойла7ды4 81м били7ди4 тийкар2ы методы. Бул метод, бириншиден, били7 объектлерини4 5злерине т1н ишки 3арама-3арсылы3ларын мойынлайды; екиншиден, били7 объектлерин 5згеристе, ра7ажланы7да, 81рекетте турады деп т6синдиреди; 6шиншиден, били7 объектлерини4 бир-биринен ажыралмайту2ын ты2ыз 2алабалы3 байланысын изертле7ге 18мийет береди; т5ртиншиден, практиканы теорияларды4 81м шынлы3ты4 тийкар2ы ирден-бир 5лшемли деп биледи.
Философиялы3 методологиялы3 функцияларыны4 3айсысын 3арамайы3 оларды4 81рбири 5зине т1н 7азыйаларды ат3арады.
Философияны4 эвристлик функциясын илимий билимлерди4 5си7ине, оны4 ишинде илимий жа4алы3ларды4 ашлы7ына жа2дайлар д6зип бери7ге 3аратыл2ан. Философиялы3 метод формаль-логикалы3 метод пенен бирликте 3олланып билимлерди4 5сип бар7ын, 1сиресе сол философиялы3 тара7да оларды4 5си7ин т1мийинлейди. Буны4 н1тийжеси болып 2алабалы3 категорияларды4 системасыны4 ке4ейи7и саналады.
Философия жа4а ма2лы7матларды болжа7 ар3алы береди, ра7ажланы7ды4 жа4а 2алабалы3 т1реплерин ашып бери7и итимал.
Философиялы3 метод бас3а методлар менен комплексте 3олланылып, жеке илимлерге 3урамалы теоретикалы3, фундаменталлы3 проблемаларды4 шешили7ине ж1рдем ети7ге, оларды алдынан к5ри7ге (болжа72а) 3атнасы7 у3ыбына ийе. Гипотезлер менен теорияларды д6зи7де философияны4 3атнасы7ы ж6д1 18мйиетке, о2ада салма3лы.
Философиялы3 т6синиклерди- себеп, ке4ислик, 7а3ыт 81м бас3аларды пайдаланбастан-а3 бирде-бир т1бийийлик- илимий теориялы3 31липлеси7и бол2ан жо3. Философияны4 (ой жаса7) конструкция жаса7 функциясыны4 ролин 3арайы3. М1селен, философия физикада жа4а илимий теорияны4 д6зили7ине бирден емес, ал жа3ыннан, байланыстыры7шы звено, ар3алы д6ньяны4 толы3 емес илимий картинасына т1сир етеди. Н1тийжеде, физика теориялар белгили т1жирийбе к5леминде емес, ал оннан тыста2ы жерде д6зиледи. Оларды4 пайда етили7инде 18мийетли рольди д1слепки дереклер ойнайды. Усындай дереклерге философиялы3 т6синиклер, идеялар жатады, булар теорияларды4 д1иллени7ин де, оны табы7да белгиле7ши рольди ойнайды. Философиялы3 т6синиклер менен идеяларда Ньютонны4 механикасыны4 А.Эйнштейнни4 салыстырмашылы3ты4 арна7лы теориясыны4 Гейзенберг-Шредингерди4 квантлы3 механикасыны4 ашылы7ына (физика), я2ный физика теорияларыны4 д6зили7ине дереклер болды. Философиялы3 принциплер 81м т6синиклер илимий теория2а кирип кетип, оны4 генезине 3атнасады, оны4 б5леги ретинде, з1р6рли элементи ретинде жасайды. М1селен. Классикалы3 механика теориясына себеп, а3ыбет, з1р6рлик, квантлы3 механика2а з1р6рлилик, тосаттан м6мкиншилик, салыстырмашылы3ты4 теориясында 7а3ыт, ке4ислик, материя, 81рекет биологияда2ы эволюция теориясына ра7ажланы7, 3урсылы3, секири7 философиялы3 категориялары 3атнас3ан, т1сир еткени м1лим. !лбетте конкрет илимий 7азыйпа, арна7лы метод пенен ямаса методларды4 комплекси менен шешиледи. Бира3 философиялы3 метод б1р3улла ишинде (жылда) жекке илимий методлар 81м илимий т6синиклер ар3алы тиккелей 81рекет етеди. Солай болса да д6нья2а к5з-3арас т6синиклерсиз 81м принциплерсиз болмайды, буларсыз илимни4 ра7ажланы7ы м6мкин емес.
Философиялы3 координацияла7шылы3 функциясыны4 м1нилилиги изертле7 процессинде методларды4 координация етили7инде к5ринеди, я2ный сол объектке оны4 методына с1йкесте ба2дар тутылы7ында бай3алады. Н1тийжеде илимни4 прогресси болды, оны4 жа4а тара7ларыны4 пайда болы7ына алып келди. (физика менен химияны4 биология2а, (физиканы4) химияны4 физика2а кири7и), буны4 5зи методты4 5з п1нине с1йкес кели7и 8а33ында2ы режени жо33а шы2армайды, 3айтама п1н ту7ралы т6синиклерди пухталы3 пенен аны3лап алы72а оны4 бас3а илимлерди4 п1нлери менен к5п т1репли байланысларын тере4 анализ ети7ге имканият береди. Усыны4 есабынан жекке методларды координацияла7 талабы 1де7ир к6шееди.
Илимий били7ди4 методларыны4 координация етили7и де сондай-а3 философиялы3 прицирлерге асосланады. Оларды4 ишинде е4 18мийетли орынды бир-бирин толы3тыры7шлы3 принцип, жетекшилик ети7ши (доминирующий) принцип ийелейди.
Бириншиси 2алабалы3 байланысты4 81м 3атнасты4 к5п т1реплилиги философиялы3 принципти4 т6рлендирили7ин (модификацияланы7ы), ал екиншиси шынлы3ты4 конкретлилигин талап етеди, я2ный жекке методты4 жеткиликсиз екенлигин, буны толы3тыры72а у3ыплы комплексли методларын 3олланылы7ын бир т1рептен к5рсетсе, проблемаларды шеши7де методларды4 те4дей емеслигин, оларды4 тийкар2ысына ба2ыны7ын 3ояды. Буннан философиялы3 методология жекке илимлерди4 методларын координацияла72а хызмет етеди, олар арасында2ы логикалы3 байланысын орнатады. %йткени оны4 методологиясыны4 принциплери- толы3тыры7шы, жетекшилик ети7ши, материя менен ра7ажланы7ды ш5лкемлестири7 д1режесини4 бирлиги, структура менен функцияны4 бирлиги з1р6рлик пенен м6мкиншиликти4 5з-ара байланысыны4 принциплери координацияланы7шылы3 рольди ойнайды.
Философияны4 интеграция ети7ши функциясы белгили роль ойнайды, демек оны4 бирлестири7ши ролин (8а33ында) а4латату2ын т6синик пенен байланыслы, 81зирги илимни4 т1жирийбесине 3ара2анда билимни4 интеграция етили7ини4 проблемасын шеши7 д6ньяны4 бирлигини4 философиялы3 принципине асосланады.
Д6ньяны4 бир п6тинлиги, оны4 5зине у3сас кеширмесини4 с17лелени7ши, т1биятты4 системасы, бир п6тинлик характери т1бият таны7 илимини4 у3саслы2ынан дерек береди. Т1биятта абсолют шекленген 3убылыслар жо3, ал бир-бирине етету2ын процесс пенен ра7ажланы7ды4 бир дизбегин 3урайту2ын материя 81рекетини4 формалары болады. М1селен философияны4 категориялары («объект», «Субъекти», «системалы3», «ра7ажланы7», «детерминизм», «з1р6рлилик», «нызам», «структура», «Себеп», «тос3ынлы3 1м бас3алар) жекке илимлерге бар2ан алма3та, билимни4 категориялы3 синтези и ж6зинде к5ринбекте, илимий билим к5леми к5бейип, бирлигини4 п6тинлиги д6зилмекте.
*1зирги 7а3ытта философия менен математиканы4 жа3ынласы7ы к5ринбекте, н1тийжеде оларды4 методларыны4 интеграция ети7ши к6ши к5беймекте. !лбетте илимде интеграцияда 81м дифференцияда бола бреди, бира3 бул процессти4 белгиле7ши тенденциясы- интеграциясы, синтез етили7и тенденциясы к6шейип барма3та. Оны4 т6рлери, типлери 81м д1режелери де к5п. Н1тийжеде оларды4 мынадай дизбеги к5ринесин` нызам метод-принцип-теория- идея-метатефия конкрет илим-метнаука- аралас илим –комплекс илим-д6ньяны4 илимий картинасы-философия келип шы2ады.
!лбетте интеграция болы7шыларды4 5зине теклери бар. Илимий философия 5з функциясын, бир т1рептен жекке илимий ойла7ды диалектизацияла7 ар3алы философиялы3 категорияларды илимлерге енгизи7, алымларда д6ньяны4 материаллы3 бирлиги ту7ралы е4 улы7ма т6синиклерди 31липлестри7 жолы менен; екинши т1рептен- т1сир жаса7 ар3алы, я2ный байланыстырату2ын, бириктирету2ын проблемалы3 илимди д6ньяны4 жекке б5леклерини4 илимий картиналарын д6зи7ге 3атнастыры7 ар3алы орынлайды. Демек, философия интеграция ети7ши ролин ат3арады. Бул ж1мийет турмысыны4 81р т6рл салаларыны4 социаллы3 институтларды4 81м социаллы3 структураны4 д1ржелерини4 б5линип 3алы7ын жойы72а 3аратыл2ан. Сол себептен оны4 усы функциясы д6нья2а к5з-3арас пенен ты2ыз байланыслы.
Философияны4 логикалы3-гносеологиялы3 функциясы философиялы3 метотды4 оны4 нормативлик принциплери ислеп шы2ы72а, илимий билимни4 т6синдри7ши 81м теоретикалы3 структураларын логикалы3-гносеологиялы3 тийкарла72а 3аратыл2ан, 5йткени адамлар оларды4 з1р6рлигинен тура3лы ушырасып отырады. Буны4 ушын диалектикалы3 логика усы м1селеге итибар береди (объектлерди4, ойла7ды4 формаларын 81м нызамларын т6синдиреди.