Берда3 атында2ы №ара3алпа3 М1млекетлик университети

Били7ди4 формалары.

17. 
    Сези7лик били.
    

№1леген затты танып били7 бул-процесс. Бул процессте ой-сезимлик 3абылла7ды4 бириншилигинен оннан тере4ирегине, оны4 тийкарын 81м м1нисин т6сини7ге 5теди.
Сези7лик били7, адамны4 сезим органлары т1репинен тиккелей ба3ла7 бул адамны4 5зин 3орша2ан д6нья менен тиккелей байланысыны4 формасы болып табылады. Сези7лик били7 сырт3ы титиркени7ди4 энергиясыны4 сана2а айланы7 факты. Тиккелей 3абылла7 ар3алы предметлерди4 81р т6рл белгилерин, 31сийетлерин 81м т1реплерин танып билемиз. Бира3 тек сези7лик образлар ар3алы 2ана оларды4 тийкарын танып биле алмаймыз.
Бул биринши гезекте адамны4 сезим органларыны4 т1бийий шекленгенлиги менен байланыслы. Адамны4 к5зи жа3тылы3 тол3ынларды4 81ммесин с17лелеедире алмайды.
Адамны4 3ула2ы сести4 тол3ынларын qy дан w0 мы4 герцке дейинги аралы3та 2ана 3абыллы7ы м6мкин.
Т1биятты4 адамны4 т1бийий органлары 3абылла7ы 3ыйын т1реплери жасалма органлар ар3алы, м1селен, микроскоп, телескоп, лакатор, барометр, Гейгерди4 счетчиги 8.т.б. ар3алы 1мелге асыры7 м6мкин. Соны4 менен бирге сези7лик били7 81м алжасы3 болдыра алады. К5ри7деги 5тирик, мираж, галлюцинациялар, сеслик эффектлер 8.т.б. Егер биз били7де тек сези7 органларыны4 к5рсеткишлерине исенсек, онда Н.Коперникти4 гелиоцентристлик теориясын емес, Птоломейди4 геоцентристлик системасын ма3улла2ан болар едик.
Философияны4 тарийхында билимлерди4 сези7лик келип шы2ы7ына Жа4а д17ир ойшыллары 81м ды33ат б5лди. М1селен, Джон Локк материалистлик сенсуализм принципин тастыйы3лады. Сенсус- латынша с5з-сезим, сези7 дегенди а4латады. Джон Локкты4 пикири` «Бурын сези7лерде болма2ан н1рсе интеллекте де жо3».
XVIII 1сир француз материалистлери Д.Дидро, П.Гольбах, К.Гельвеций, Ж.Ламетри 81м бас3алар били7 процессин сенсуализм позициясынан т6синдирди. Оларды4 пикиринше барлы3 билимлерди4 д1реги-сези7лер. Ол адамда сези7 органларына материаллы3 предметлер менен 3убылысларды4 т1сиринде 1мелге асады.
Гегель 81м бизи4 билмлеримизди4 сези7лик, т1жирийбелик келип шы2ы7ына 6лкен ды33ат б5лди 81м рационаллы3 били7 менен ажыралмас бирлигин ма3уллады.
Сези7лик били7ди4 формалары` сези7, 3абылла7, елеслети7.
Били7 тиккелей 3абылла7дан (созерцание) басланады. Билимлерди4 басламасы 81м д1реги-сези7лер 81м 3абылла7лар. Предметлер 81м 3убылыслар е4 алды менен адамны4 сези7 органларына т1сир етеди. Сези7лер адам2а байланыслы сырт3ы органны4 бизи4 сези7 органларымыз2а титиркендири7ши сыпатында т1сир ети7ши процесслерини4 тийкарында пайда болады. Сырт3ы титиркендири7шилер, м1селен, механикалы3 3ысым, сеслик 81м жа3тылы3 тол3ынлары, ийислер, д1млик, температуралы3 т1сирлер. Олар адамны4 бес т6рли сезим органлары ар3алы 3абылланады. Олар` к5ри7, есити7, д1м сези7, ийис сези7, сези7. Бул сезим органларына сези7лерди4 бес т6ри с1йкес келеди. Олар` к5ри7, (жа3ты 81м т6р), есити7, д1млик, ийис сези7 81м сези7 81м сези7лик (тактиллик).
Сези7, сондай-а3 организмни4 ишинде 5тип атыр2ан, м1селен, ас си4ири7, мускулларды4 3ыс3ары7ы, б5лини7 сыя3лы процесслерди4 т1сийринде 81м 1мелге асады.
Адам 3андай предметти ба3ламасын, ол миннетли т6рде е4 алды менен сези7 органларына 3олайлы 81м же4ил белгилерди, айтайы3, т6р, форма, сес, 3аттылы3, жумса3лы3, ийис 8.т.б. с17лелендиреди.
Сези7лерди4 81р бир органы нервлик тамамланы72а ийе. Сези7лер объектив д6ньяны4 3убылысларыны4 ямаса предметлерини4 жеке 31сийетлерини4 образлары, с17леси, с67рети. Сези7лер 81м елеслети7лер объектив д6ньяны4 субъектив образы. Бул деген с5з, я2ный образды4 субъективлиги деген с5з, ол адам басына алып келинген 81м 3айта исленген материаллы3.
!лбетте адам мудамы предметлерди4 жеке б5лекленген 31сийетлерин емес, ал оны тутас с17лелендиреди. №1леген предмет к5п т6рли 31сийет 81м 3атнаслардан турады. М1селен, бир 3ысым 3ар, ол а3, белгили форма2а, к5лем, салма3 т.б.ийе. Оларды4 81ммесин адам бирим-бирим емес, ал тутас 3абыллайды 81м м1нисине жтеди.
Предметти4 образыны4 сези7 органына тутас т1сир ети7и 3абылла7 деп аталады. !детте 3абылла7ларды4 тийкарында сези7лерди4 81р3ыйлы т6рлерини4 бирлеспеси болады. Сези7лер 81м 3абылла7лар адамны4 ж1мийетлик мийнет искерлигини4 тийкарында ра7ажланады. Адамны4 3абылла7ы 8ай7анны4 3абылла7ына 3ара2анда ра7ажлан2ан, жетилген. Адам 3абылла7ларын приборларды4 ж1рдеминде к6шейте алады.
Сези7 81м 3абылла7ларды4 тийкарында Адам мийинде елеслети7лер пайда болады. Сырт3ы д6ньяны4 предметлери 81м 3убылыслары адамны4 сези7 органларына белгили 7а3ыт3а 2ана т1сир етеди. Со4ынан бул т1сир тамамланады. Бира3 бул т1сирини4 изи, есте 3алы7ы изсиз жой болмайды, ядта са3ланады. Мийди4 сырт3ы д6ньяны4 т1сирин са3ла7 81м есте 3алдыры7 81м оларды керекли моменте 3айтадан да42ырты7 у3ыбы яд деп аталады.
Бир 7а3ытлары адамны4 сези7 органларына т1сир етип, ал со4ынан бул предметлерди4 жо3лы2ында 81м мийеде са3лан2ан изи бойынша тикленген предметлерди4 образлары елеслети7лер деп аталады. Елеслети7лер-8а3ый3атлы3ты били7ди4 сези7лик бас3ышыны4 жо3ар2ы формасы. Бар елеслети7лерден Адам 81рт6рли комбинациялар, елелети7лер 3уралы, демек 5зи 8еш3ашан к5рмеген предметлерди4 образларын жараты7ы м6мкин. *1р3ыйлы елеслети7лерди жа4а образларды4 тутас картинасына бирлестири7 81м оны 3айта исле7 3ыялла7 деп аталады.
№ыялла7 адамны4 мийини4 сези7лер 81м 3абылла7лар2а 3ара2анда 3урамалы формасы. Бира3 ьили7 81м д5рети7шилик бунда то3тамайды, тере4ге 5теди. Ал бул абстракт ойла7 ж1рдеминде 1мелге асады.
w. Логикалы3 били7 81м оны4 формалары.
Адамны4 5мири, мийнет искерлигини4 талаплары 3ыйын 81м к5п т6рли. Олар адамны4 алдына затларды4 тийкарына 5ти7ди 3ояды. %мирди4 е4 3ыйын м1селелерине жу7ап бери7 м6мкиншилиги ойла7 менен байланыслы. Ойла7 адам мийинде затларды4 тийкар2ы 31сийетлерини4, себеплик 3атнасларыны4 81м нызамлы байланысларыны4 улы7маластырыл2ан с17лелени7и.
Ойла7ды4 ж1рдеминде т6синиклер 81м пикирле7лер пайда болады 81м оларды4 тийкарында ой жу7ма3ларына у3ыплылы3 ра7ажланады. Т6синиклер, пикирлер 81м ой жу7ма3лары ойла7ды4 тийкар2ы формалары.
Т6синик-предметлерди оларды4 улы7ма 8м тийкар2ы белгилеринде с17лелендирету2ын ой. Егер, биз м1селен, 3абылла7да Иван я Базарбайды4 сырт3ы келбетин, ал елеслети7лерде улы7ма адамны4 типлик келбетин (ту7ры ая3 басы7ын, 3олларын, ая3ларын басын 8.т.б.) с17лелендирсек, Адам ту7ралы т6синикте бул белгилерди с17лелендири7 менен шекленбеймиз, ал оны4 ж6д1 тере4, бас белгилерин ашамыз. «Адам» т6синигини4 мазмуны оны4 5ндирс 3уралларын 5ндири7 81м оны4 сырт3ы д6нья2а т1сиринде пайдаланы7, мийге, сана2а, с5йле7ге ийе ж1мийетлик 3убылыс екенлигин 3амьыйды.
Илимий 81м к6нделикли турмыслы3 т6синиклер болады. Илимий т6синиклер` «масса», «энергия», «дифференциал», «химиялы3 элемент» 8.т.б. Екиншилерини4 ишине адамлар к6нделикли 5мирде ис алып барату2ын предметлер киреди. Олар м1селен, «стол», «айна», «6й» 8.т.б. Т6синиклер адамны4 басында бир-биринен б5лекленген 8алда 5мир с6рмейди. №убылысларды4 5з-ара байланысларын 81м 21резсизлигин с17лелендири7 ушын т6синиклер 5з-ара байланыста болады. Олар белгили байланыста, пикирлер т6ринде 5мир с6реди.
Пикир- бул ойды4 формасы, онда т6синиклерди4 байланысыны4 ж1рдеминде бирн1рсе ту7ралы ой я тастыйы3ланады я бийкарланады. С5йле7де пикир г1п т6ринде к5ринис табады. *а3ый3атлы33а байланыслы пикирлер 8а3ый3ый я жал2ан болы7ы м6мкин. Адамны4 ойны4 8а3ый3ыйлы2ы я жал2анлы2ы практика ар3асы астыйы3ланады 81м тексериледи.
Ана7 я мына7 пикирге Адам тиккелей ба3ла7 жолы менен я ой жу7ма2ыны4 ж1рдеминде келеди. Ой жума2ына адамзат ойла7ыны4 д5рети7шилик характери к5ринис табады.
Илимий били7де гипотезаны4 18мийетли 81м жо3ары. Ол 5з ишине ба3ла72а тийкарлан2ан фактларды улы7маластыры72а, билимлерди4 ж1ми д1лийленбеген болсада, тийкарынан шамала7ларды, болжа7ларды 5з ишине алады. Практика гипотезаны жу7ма2ында теория2а айналандыра отырып ма3уллайды я бийкарлайды.
Идеяда адамзат ойла7ыны4 конструктивлик д5рети7шилик характери к5ринеди.
Прогрессив ж1мийетлик идеялар 8а3ый3атлы3ты аны3 с17лелендире отырып, массаны 81рекетке мобилизациялайды.
Адамзат ойла7ы салыстырмалы 5зиншеликке ийе. Бул деген с5з адамны4 ойы 3абыллан2ан предметти4 81м оларды4 байланысыны4 тек 2ана к5ширмеси емес, ал д5рети7шилик пенен с17лелендири7и. Бунда ой 7а3ыяларды4 т1бийий барысыны4 алдына киреди. Бул м1нисте сана 8а3ый3атлы3ты тиккелей с17лелендири7ден ажыралы7ы м6мин. Ойла7ды4 ж1рдеминде Адам илимий болжа7ды 1мелге асырады.
Били7деги сези7лик 81м рационаллы3 бирликте. Сезимлик 3абылла7 менен ойла7ды4 бирлигини4 81м айырмашылы2ыны4 объектив тийкары- затларда2ы ишки 81м сырт3ы т1реплерди4 реаль бирлиги 81м айырмашылы2ы. Бира3 рационаллы3 пенен сези7ликти4 бирлиги оларды4 арасында2ы бирликти 2ана емес, 3арама-3арсылы3ты да болдырады. Сези7 органларыны4 к5рсеткишлерине критикасыз 3атнас жаса7 81м т6рли адасы7лар2а алып кели7и м6мкин. М1селен 7а3ыяларды4 7а3ытлы3 избе-излигин 3абылла7 гейде себеплик байланыс сыпатында, м1селен, К6нни4 Жер д5герегинде айналы7ы 8а3ый3атлы3 сыпатында к5рини7и м6мкин.