Берда3 атында2ы №ара3алпа3 М1млекетлик университети

w. Т1бият 81м ж1мийет, оларды4 5з-ара байланыслылы2ы.
Биосфера, ноосфекра, экосфера, техносфера

Адам менен т1биятты4, 5з-ара 3атнасы 8а33ында г1п етету2ын болса3, онда биринши 3оршап тур2ан орталы3 т6синигине то3та7ымыз керек. Бизди 3оршап тур2ан орталы3 т1бийийлик 81м жасалма орталы3 болып б5линеди. Т1бийий 3оршап тур2ан орталы3 гео 81м биосфераны я2ный адамнан тыс 81м 21резсиз пайда бол2ан 81м жасап атыр2ан материаллы3 системаларды 3амтыйды. Адамны4 жаса7ыны4 т1бийий орталы2ы 3убылысларды4 еки группасы тиришилик ети7ди4 т1бийий дереклерине (жабайы 5симликлер, мий7елер, 8ай7анлар киреди) 81м т1бийи байлы3ларына-мийнет предметлерине (к5мир, нефть, су7, самал) киреди.

Адамны4 т1бийий орталы3 пенен 5з-ара 3атнасыны4 характери, тек бир т1бийий компонентлер менен емес, ал 5ндиристи4 ра7ажланы7 д1режеси менен белгиленеди. Бул т1бият 5зине Адам т1репинен д6зилген бурын т1биятта болма2ан жансыз предметлерди, сондай-а3 тири организмлерди, 5симликлерди, 8ай7анларды 3осып алады. Бира3 тиришилик ети7ди4 жасалма орталы2ы сол затлы3 негиз бенен шекленип 3алмайды, себеби Адам белгили ж1мийетлик 3атнасы3ларды4 системасында тек жаса7ы 81м 81рекет ети7и тийис. Ж1мийетти4 ра7ажланы7ына 3арай жаса7ды4 жасалма р17иштеги орталы2ыны4 роли 6зликсиз 5сип барады. Мысалы, адам т1репинен жасалма р17иште д6зилген жансыз барлы3 предметлерди4 81м тири организмлерди4 массасын биологиясын айтса3 болады. Изертле7лерге 3ара2анда 81зирги адамзат т1репинен 5ндирилген техномасса бир жыл ишинде шама менен q0-qe, q0-qr т, ал жерде тиришилик ети7ини4 жаратылы7ыны4 биомасасы q0-qw т ди 3урайды. Демек 81зир адам т1бийий орталы33а 3ара2анда шы2ату2ын жаса7ды4 жасалма р17иштеги орталы2ын д6зди. Усы2ан адамны4 технологик т1сирин 3осы7 керек. Буны4 н1тийжесинде тутас геологиялы3 структуралар 5згерислерге су7 са3ла2ышларды4 д6зили7ине, атмосфераларды4 81ттеки жерди4 жа3тылы2ыны4 5згери7ине алып келеди.
Солай етип, тиришилик ети7ди4 т1бийий орталы2ы, адамны4 жаса7 хызметини4 тек материаллы3 ш1ртлери, 5ндиристи4 биринши объекти 2ана емес, ал белгили эстетикалы3 81м 1деп-икрамлылы3 3атнасы3ларды4 да объекти болып табылады. Адамны4 т1бият пенен 3атнаслары бар2ан сайын кем-кемнен 3урамалы 81м к5п т6рли бола баслады. Бул 3урамалылы3 81м к5п т6рлилик жерди4 тере4 астында2ы 3атламларына жети7и менен океанларды4 жасырын жырларыны4 ашылы7ы менен 81м бас3а 6лкен жа4алы3ларды4 ашылы7ы менен 5сип барды.
Н1тийжеде адамны4 т1бият пенен 5з-ара 81рекет ети7и о2ада ке4ейди 81м 81р т6рли жа4а 3урамалы проблемаларды алып келди. Демек, адамларды4 5злери т1бият пнен 3атнасты4 бузылы7ына себепши болды. Усы 3атнасларды нормаластыры7, адам менен т1бият арасында2ы 3арама-3арсылы3ларды шеши7, адамларды4 т1бият алдында2ы жу7апкершилигин к6шейти7, булар 6стинен 6лкен т1ртип орнаты7 б6гинги заман адамзатыны4 бирден-бир талабына айланды.
Т1бият3а адамны4 3атнаслары 8а33ында т6синик бергенимизде географиялы3 орталы3, биосфера, космосфера, неосфера, техносфера, экосфера 81м бас3а т6синиклерге ды33ат бери7имиз тийис.
Географиялы3 орталы3-белгили тарийхый бас3ышта ж1мийетлик турмыс процессине тартыл2ан, 81р 3андай ж1мийетти4 жаса7 81м ра7ажланы7ыны4 з1р6рли ш1ртин 3урайту2ын жанлы 81м жансыз т1биятты4 предметлери менен 3убылысларыны4 жыйындысы.
Биосфера атмосферадан, гидросферадан метосфераны4 жо3ар2ы б5лигинен турату2ын жер 3абаты. Ол e,t-r,t млрд жыл бурын пайда болды, жер бетини4 сапалы жа4а д1редеси менен с67ретленеди. Жанлы организмлер оларды 3оршап тур2ан орталы3 ты2ыз байланыслы, бир-бири менен 5з-ара 81рекетте болады 81м н1тийжеде тутас динамикалы3 системаны д6зеди. Бул т6синик биология2а Ж.Ламарк т1репинен, ал геология2а qiut жылы Австрия геологы Э.Зюс т1репинен енгизилди. Биосфера 8а33ында2ы т1лияматты ата3лы рус алымы В.И.Вернадский (qiye-qort) киргизд. Ол адамны4 т1бийий д5рети7шилик хызметини4 т1сири менен 2алабалы3 к5лемде биосфеаны4 сапалы 5згери7ине бириншилерден болып ке7ил а7дарды. Усы мийнетин анализ ете отырып Вернадский 81зирги бас3ышта адамзат 36дирети геологиялы3 к6ш болып жетисти деген жу7ма33а келеди.
Ол сондай-а3 жанлы 81м жансыз арасында2ы байланысларды4 м1нисин ашты, 81м ноосфераны4 орнаы7ыны4 тийкар2ы нызмларын белгилеп берди.
Ноосфера (грекше,а3ыл, ес) бул биосфераны4 ра7ажланы7ыны4 к6шли д1режесин а4латату2ын термин. Бул термин qowu жылы француз алымы Э.В.Руа т1репинен илимге киргизилди. Тайяром де Шарден ноосфераны4 идеаллы3 д6зилген бирикпе сыпатында планета айыны4 биосферадан тыс3ары 5згеше 3абаты ретинде 3арайды.
Космосфера жер 6стинде тур2ан космослы3 ке4ислик. Бу2ан адамлар т1репинен д6зилген, космос ке4ислигинде ушып ж6рген аппаратлар, олар менен бирге ушып ж6рген организмлер, адамларды4 5злери. Космос-бул 1лемде, д6ньяны, жерди, 3уяш системасын, бизи4 81м барлы3 3ал2ан галактикаларды 3осып алату2ын 81м 81рекет етету2ын материыны4 жыйындысы болып табылады.
Техносфера (грекше шеберлик, у3ыплылы3, усталы3 дегенди билдиреди). Ол адамлар т1репинен д6зилген барлы3 д5ретпелерди есаплап шы2ы7 машиналары, (мыс, 3алалар, жайлар, жоллар, самолетлар, поездлар, мийнет 3ураллары, ата7лар, д1рья к5ллер 8.т.б) Адамны4 жаса7ларыны4 ба2дары барлы3 7а3ытларда Адам тарийхыны4 барлы3 бас3ышларында т1бияттан 21резли болып келеди. Бира3 буларды4 характери ту7ралы 5згерислерге ушыра2аны м1лим. Бир т1рептен ж1мийетти4 5ндири7ши к6шлерини4 ра7ажланы7ына 3арай, адамны4 т1бийий орталы33а 3атнасларына 3арай, екинши т1рептен т1биятты4 ке4ейи7ине 3арай, онда тосаттан ж6з Берген 3убылысларды4 алдын алы7шылы2ын 317иплерден 5зини4 3ор2аны7шлы2ын к6шейтти.