«бердақ классикалық Әдебиятымыздың бийик шыңЫ»

Пайдаланылған әдебиятлар 
1. Айтбаев Д.Т. Ўзбек тилидаги перифразаларнинг мотивацияси ва 
уларнинг луғатта берилиши: филол.ф.н.дисс…Тошкент, 2007.
2. Абдиназимов Ш. Бердақ шығармаларының тили. Тошкент, «Фан», 
2006. 
3. Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиниң стилистикасы. Нөкис, 1990. 
4. Бердақ ҳаққында сѳз. Нѳкис, «Қарақалпақстан»,1987. 
5. Миллий әдебиятымыздың байтереги. Нѳкис, «Қарақалпақстан», 
1998.
6. Насыров Д., Доспанов О., Саидов Д. Қарақалпақ әдебияты 
классиклери шығармаларының тили. Нөкис, 1995. 

---

113 
7. Пирниязова А. Қарақалпақ тилиндеги перифразалар. «Ҳаял-
қызлардың илимдеги орны» атамасындағы республикалық илимий-әмелий 
конференция материаллары. Нөкис, 2008, 55-57-б. 
8. Расулов Р., Умиров И.Э. Ўзбек тили тасвирий ифодаларининг 
изоҳли луғати. Тошкент, 1997. 
9. Умиров И.Э. Ўзбек тилидаги перифразалар. ф.ф.н.дисс… Тошкент, 
1996. 
БЕРДАҚ ШЫҒАРМАЛАРЫНДА ҚОЛЛАНЫЛҒАН ӨСИМЛИК 
АТАМАЛАРЫ 
А.Өтемисов ҚМУ оқытыўшысы 
Қарақалпақ классик шайырлары шығармаларының тилин изертлеў, 
сол арқалы қарақалпақ әдебий тили тарийхына байланыслы мәселелерди 
анықлаў үлкен әҳмийетке ийе мәселелердиң бири есапланады. Бердақ 
Ғарғабай улы қарақалпақ әдебий тилиниң қәлиплесиўинде ҳәм раўажланыў 
бағдарын белгилеп бериўде өзине тән әҳмийетли орынға ийе шайыр болып 
табылады. Оның дөретпелери өткен әсирдиң басларында халық аўзынан 
жыйналып баслады. Бердақ шығармалары усы дәўирге шекем әдебиятшы, 
тарийхшы, педагог, философ ҳәм тилши алымлар тәрепинен изертленип 
киятыр.
Қарақалпақ классик шайыры Бердақ Ғарғабай улы шығармаларының 
тилин изертлеў мәселеси өткен әсирде-ақ қолға алынып, бул тараўда бир 
қанша илимий мийнетлер жарық көрди. Бердақ шығармаларының тиллик 
өзгешеликлери Ҳ.Ҳамидов [7], Д.С.Насыров, Д.Сайтов, О.Доспанов, 
А.Бекбергеновлардың [5] мийнетлеринде улыўма бағдарда сөз етилген еди. 
Ал шайыр шығармаларының тилин өз алдына монографиялық бағдарда 
изертлеген проф. Ш.Абдиназимов болып табылады. Оның докторлық 
диссертациясы Бердақ шығармаларының тилин изертлеўге арналған.
Профессор Ш.Абдинaзимoв: «Шaйырдың шығaрмaлaры XIX әсирдeги 
қaрaқaлпaқ xaлқының улыўмa xaлықлық тилиндe жaзылaды, aўызeки 
сөйлeў тилинe тән бoлғaн қәсийeтлeр мeнeн сөйлeў нoрмaлaры oндa 
сәўлeлeниўин тaпқaн» [1:33] дeп бaҳaлaйды. Дурыс, Бeрдaқ шaйырдың 
дүньядан өткeнинe бир әсирдeн aслaм ўaқыт бoлсa дa, шaйыр 
дөрeтиўшилигин үйрeниў, изeртлeў eлe дaўaм eтпeктe. Шaйырдың 
пoэтикaлық дүньясы сoншeлли қурaмaлы, oл тилши ҳәм әдeбиятшылaр 
ушын изeртлeў oбъeкти, шaйырлaр ушын үйрeниў мeктeби бoлып 
қaлмaқтa.
Биз бул мақаламызда Бердақ шығармаларында қолланылған өсимлик 
атамалары ҳаққында сөз етпекшимиз.
Бердақ шығармаларында өсимлик атамалары ҳәм туўра, ҳәм аўыспалы 
мәнилерде өз орнында жүдә шеберлик пенен пайдаланылған. Шайыр 

---

114 
дөретпелеринде бир қанша өсимлик атамаларын ҳәр түрли формаларда 
қолланылғанын анықладық. Олар төмендегилер: арпа, буўдай, сулы, салы, 
шигин, қамыс, тал, қарабарақ, гүл, қарағай, сөкит, ырғай, қаўын, 
ийттүйнек, шеңгел, қызыл гүл, қопа, тары, лала, қыяқ, жекен, байтерек, 
тораңғыл, геўирек, алма.
Шайырдың өсимлик атамаларын туўра мәниде қолланған қатарларына 
төмендегилерди мысал етип көрсетиўимизге болады.
Жүз өткенде егин ектик, 
Қаўын егип, пәлеклеттик, 
Ақыры ийттүйнек жедик, 
Жаманлыққа түсти быйыл. («Быйыл») 
Шегиртке жеди арпаны, 
Қалды тозаңғып топаны, 
Айырып келип қопаны, 
Қабан да жаў болды быйыл. («Быйыл»)
Дәўкемпирге ектиң тары, 
Жарымшыға бердиң жары. («Хожам») 
Қара түптиң қырманына, 
Бердақ бақсы мийман болды, 
Тоғыз батпан қызыл тары, 
Жигитлерден инам болды. («Қара түптиң қырманында») 
Еккисин бир тораңғылға,  
Дарға асың!- деген екен. («Ақмақ патша») 
Бул қатарларда шайыр қаўын, ийттүйнек, арпа, қопа (қамыс), тары,