|
қызыл тары, тораңғыл атамаларын болып өткен ўақыя-ҳәдийселерди,
ишки кеширмелерин баянлаўда туўра мәниде қолланған. Деген менен, бул
қатарларда да шайыр өсимлик атамаларын социаллық турмыста болып
атырған қыйыншылықларды сүўретлеўде деталь сыпатында пайдаланған.
Бердақтың шығармаларында айырым орынларда жекен, қамыс
атамалары тиккелей өсимликтиң өзин емес, сол өсимликтен исленген
предметти аңлатып келген. Мәселен:
Минип алып жекен салға,
Көлге аўын салған екен. («Ақмақ патша»)
Қыз тоқып жекен шыптаны,
Дүзеди қамыс шатпаны,
Таслады гөне ләттени,
Өз исине пуқта екен. («Ақмақ патша»)
Қамыс қосының ишинде,
Уйқыда жатқанда түнде, … («Ақмақ патша»)
Бул қатарлардағы жекен сал, жекен шыпта сөз дизбеклери арқалы
сал ҳәм шыптаның жекеннен исленгенин билдирсе, қамыс шатпа, қамыс
қос дизбеклеринде де шатпа ямаса қостың қамыстан исленгенин аңлатыў
ушын қолланылған.
115
Өсимлик атамалары Бердақ шығармаларында көбинесе аўыспалы
мәниде қолланылған. Көркем әдебияттың өзи пикирди туўра мәниде емес,
көбинесе оқыўшыға экспрессивлик-эмоционаллық жақтан тәсирли етип
жеткериў ушын ҳәр қыйлы көркемлеў қураллары арқалы аўыспалы мәниде
қолланыўды талап етеди. Сонлықтан да, шайыр ой-пикирлерин көбирек
метафора, метонимия, синекдоха сыяқлы аўыспалы усыллар арқалы
көркем түрде бере алған. Г.Неъматова өзиниң «Өзбек тилинде өсимлик
атамалары лексемалары: системасы ҳәм көркем қолланылыўы» деген
темадағы кандидатлық диссертациясында төмендегидей пикирлерди
билдиреди: «Өсимлик атамалары лексемалары туўра мәниде өсимлик
дүньясы үлгилерин, олардың мийўеси ҳәм өнимлерин көркем әдебиятта
атаўдың ең әҳмийетли қураллары есапланады. Соның менен бирге,
өсимлик атамалары лексемалары көркем әдебиятта аўыспалы ҳәм
символлық мәнилерде де жумсалады. Аўыспалы мәнилерде олар
метафоралық көркем сүўретлеўдиң әҳмийетли қуралы болып хызмет
етеди» [6:16]. Мәселен, шайырдың: Даўыл болып үргин үрди, Қосымның
қамысын түрди, – деген қатарларында тәбияттағы даўылды ямаса өзиниң
қамыс қосын нәзерде тутып атырған жоқ. Заманның қыйыншылықларын,
турмыста көрген азапларын поэтикалық тилде астарлап сүўретлеген.
Шайыр шығармаларында айырым орынларда өсимлик атынан сөйлеў
арқалы баянланған қатарлар да ушырасады. Мәселен,
Бир жазалмай пәлегимди,
Көклей үзип қәмегимди,
Шошқа түйип түйнегимди,
Урқан жайдырған емес. («Болған емес»)
Бул қатарларда шайыр айтажақ ой-пикирин қаўын өсимлиги атынан
баянлаған. Ал мына қатарларда болса, лирик қаҳарман өзин қыяқ
өсимлигине мегзетип сүўретлейди:
Қылыш кесип путағымды,
Өрбитпеди урпағымды,
Сорлақ етти торпағымды,
Шөлге шыққан болдым қыяқ. («Ақмақ патша»)
Бундағы қыяқ сөзи Бердақтың 1987-жылғы шыққан топламында тыяқ
деп алжасып берилген болыўы мүмкин. Себеби, Бердақ шығармалары
көбинесе араб графикасында бизге келип жеткен. Араб әлипбесинде болса
«ق» ҳәм «ت» ҳәриплери сөз ишинде үстине еки ноқат қойылыўы арқалы
уқсаслық пайда етеди. Сол себепли قايق (қыяқ) сөзи قايت (тыяқ) деп оқылған
болыўы мүмкин. Сондай-ақ, тыяқ сөзи ҳеш бир сөзликке кирмеген. Соның
ушын, 1977 ҳәм 1997-жыллары шыққан топламлардағы қыяқ сөзи дурыс
қолланылған деп ойлаймыз. Себеби, қыяқ атамасы Қарақалпақша-русша
сөзликте де [2:434], Б.Ш.Шербаевтың сөзлигинде де [8:21] өсимлик
атамасы сыпатында берилген. Сондай-ақ, ботаникалық мийнетлерде қыяқ
116
(Elymus angustis Trin. - Колосняк узкий) қумлық жерлерде, шөллерде
өсетуғын өсимлик екенлиги атап өтилген.
Ал, «Болған емес» қосығында шайыр заман қыйыншылығының
салдарына өспей қалғанлығын ырғай өсимлиги арқалы аўыспалы мәниде
берген.
Узын емес, ырғай болдым,
Ҳәр муқамға шырғай болдым.
Сондай-ақ, бул қатарлар «Қарақалпақ тилиниң түсиндирме
сөзлиги»нде де ырғай сөзине мысал сыпатында берилген. [3:581]
Шайыр дөретпелеринде гүл сөзи көп қолланылған. Д.С.Насыров ҳәм
М.Айымбетовлардың
авторлығында
шыққан
«Бердақ
таңламалы
шығармаларының алфавитли жийилик сөзлиги»нде Бердақ шайырдың
1987-жылғы шыққан таңламалы шығармалары топламында улыўма 10 мың
926 сөз формасы қолланылғанын, соның ишинде гүл сөзи ҳәр түрли
формаларда
52
мәрте
қолланылғаны
ҳаққында
статистикалық
мағлыўматлар берилген. Ҳәммемизге мәлим, гүл сөзи тилде еки түрли
мәниде жумсалады. Олардың бириншиси қәлеген жоқары дәрежели
өсимликтиң ғумшалағаннан кейинги дәўири бул гүллеў дәўири болып
есапланады. Бундай жағдайда гүл сөзи пүтинниң бөлеги, яғный
өсимликтиң бир ағзасын билдиреди. Ал екиншиси болса, өсимликтиң
айрықша бир топарын аңлатады. Мәселен: лала гүл, роза гүл, назбай гүл
ҳәм т.б. Шайыр шығармаларында гүл сөзи туўра мәниге қарағанда,
аўыспалы мәниде көп қолланылған. Мәселен,
Гүл болдым, гүл жайнамадым,
Ойшы болдым, ойламадым. («Болған емес»)
Қазан урып, гүллер солып,
Түрли-түрли заман болды. («Болмады»)
Бул қатарларда шайыр гүл сөзи арқалы инсан, инсанның өмирин
сүўретлеген. Гүл сөзине -дай//-дей, -дәк қосымталарын қосып, теңеў
формасында да қолланылған орынлар көп. Мысалы:
Биразлар жүр гүлдей солып,
Соларға енди пана бер. («Пана бер»)
Йетмиш-сексән йашға келдим,
Хазан урған гүлдәк солдым, … («Шежире»)
Бойға жетпей гүлдей солып,
Көп азаплар көрген екен. («Ақмақ патша»)
Гүл сөзи төмендеги қатарларда метафоралық усылда ҳәр түрли
аўыспалы мәнилерди аңлатып келген:
1. Гүл сөзи «бахыт» мәнисинде де қолланылған:
Исиңде жигитлер қамлық болмасын,
Ғумшаланса гүлиң ҳәргиз солмасын, … («Халық ушын»)
… Ашылғанда солсын гүлиң,
Мени ўайран еттиң, кызым. («Рәўшан»)
117
2. «Еле жас» мәнисинде де қолланылған:
Он гүлинен ашылмаған бир гүли,
Дегенине жете алмады халық ушын. («Халық ушын»)
3. Гүл сөзи «сулыў» деген мәнисте де қолланылған:
Андын соң Муҳаммәд – Рәҳим хан,
Гүл йузлари маҳы табан, … («Хорезм»).
Жаман болса туўысқаның,
Күйип-писип шығар жаның,
Гүл жүзиңнен қашар қаның,
Өлсеңдағы ол қарамас. («Қарамас»)
Гүл сөзи қызыл сөзи менен дизбеклесип келген орынлар да бар.
Мәселен: Қызыл гүлдейин солсаң да,
Ойланың кеткен келер ме? («Кеткен келер ме»)
Ғәзийнеси толды ма екен?
Қызыл гүли солды ма екен? … («Хожам»)
Ата-анам өлгеннен соң,
Қызыл гүли солғаннан соң,… («Ақмақ патша»)
Қызыл гүллери солғандай,
Ақ жүзи сарғайған екен. («Ақмақ патша»)
Бул қатарларда шайыр инсанның өмири, бахыты сыяқлы
түсиниклерди қызыл гүл дизбеги арқалы берген.
Жуўмақлап айтқанда, Бердақ шығармаларында өсимлик атамалары
шайыр тәрепинен ой-пикирлерин астарлы, образлы етип сүўретлеўде жүдә
шеберлик пенен пайдаланылған.
Do'stlaringiz bilan baham: |
