Bаrqаror rivojlаnish jаrаyonidа ishchi guruhlаrini samarali tashkil etish. Tadbirkorlik kapitali va moliya manbaalari

4.4. Korxonalarda mehnat samaradorligini baholash va oshirish usullari
Sanoat ishlab chiqarish korxonalarda mehnat samaradorligi mezonini belgilashda ham hozircha yagona fikr yoʼq. Iqtisodchi olimlar mehnat samaradorligi mezonini aniqlashda turlicha yondashadilar. Barcha resurslardan oqilona foydalangan holda yuqori mehnat natijalarini taʼminlash mehnat samaradorligining bosh mezoni hisoblanadi. Mehnat samaradorligini kompleks tahlil qilish faqat samaradorlik mezonini oʼz ichiga olishi bilan chegaralanib qolmasligi zarur, chunki mezon asosan samaradorlikni oshirishning mohiyati va asosiy vazifalarini ifodalaydi, lekin oʼlchov hamda baholash vositasi boʼlib xizmat qila olmaydi.
Bu vazifani mehnat samaradorligi koʼrsatkichlari bajaradi. Ishlab chiqarish korxonalarini rivojlantirish kompleks dasturi mezonining murakkabligi uning maqsadlari va resurslarini tavsiflovchi koʼrsatkichlar zarurligini xarakterlaydi.
Bizning fikrimizcha, mehnat samaradorligini baholash koʼrsatkichlarini tizimlashtirish zarur, chunki har qanday tarmoq korxonalari va tashkilotlari xoʼjalik faoliyatining murakkabligi mehnat samaradorligining mavjud koʼrsatkichlaridan korxona va tashkilot xoʼjalik faoliyatini mehnat munosabatlarining barcha tomonlarini hisobga oluvchi hamda baholovchi koʼrsatkichni asosiy koʼrsatkich sifatida ajratishga yoʼl qoʼyilmaydi. Binobarin, koʼrsatkichlar tizimi zarur. Iqtisodiy adabiyotlarda samaradorlik koʼrsatkichlari turlicha: baholash miqyosi boʼyicha; resurslardan foydalanish darajasi boʼyicha; koʼrsatkichlarning ahamiyati boʼyicha; ularning qarorlar qabul qilishdagi roli boʼyicha; umumlashtirilgan darajasi va h.k. boʼyicha tasniflari uchraydi. Ushbu sohaning yetuk olimlari tomonidan mehnat samaradorligini aniqlash masalalari boʼyicha koʼplab ilmiy qarashlar eʼtirof etilgan, lekin hali bu koʼrsatkichni hisoblab chiqish uslubi toʼgʼrisida bir fikrga kelgan emaslar. Mehnat samaradorligini asosiy umumlashtiruvchi koʼrsatkichi bir qator ayrim koʼrsatkichlarni ham hisoblab chiqish mumkin degan fikrlar bor.
Bozor iqtisodiyotida oddiy mehnat turining oʼzgarishi “mehnat samaradorligi” tushunchasini yanada kengroq qoʼllanilishiga olib keldi. Inson ehtiyojlarini qondirish maqsadida yakuniy natijaga erishish uchun nafaqat amaldagi mehnat sarflari, balki jamiyatdagi barcha resurs zahiralari, jumladan, intelektual resurslar ham jalb etiladi. Shu sababdan zamonaviy bozor iqtisodiyoti “mavjud resurslar va bilimlardan foydalangan holda inson ehtiyojlarini samarali qondirish masalasida maksimal natijaga erishadi¹”. Iqtisodiyotda turli ishlab chiqarish resurslarini va jonli mehnatni baholashda uning pul qiymati asosiy oʼrin tutadi. Mahsulot ishlab chiqarish borasida ishchi kuchidan foydalanish tobora kamayib borishi natijasida umumiy xarajatlar qiymati ham qisqarib bordi. Shu sababli mehnat unumdorligini hisoblashning anʼanaviy usuli mazkur koʼrsatkichning oshib borishini koʼrsatmoqda, lekin shu bilan birga moddiy va nomoddiy omillar xarajatining oshib borishi ham nazardan chetda qoladi². Fan-texnika rivoji natijasi oʼlaroq bu tendentsiya nafaqat bizning iqtisodiyotimizda balki koʼpgina rivojlangan mamlakatlarda ham kuzatilmoqda. Mehnatning maqsadi va shuningdek resurslar sarfini belgilab beruvchi ehtiyojlarning koʼp qirraligi mehnat samaradorligi mezonini yaratishni taqozo qiladi. Mehnat samaradorligining mohiyatidan kelib chiqqan holda uni umumiy mehnat sarfi va qoʼlga kiritilgan foyda orasidagi munosabat orqali ifoda etish mumkin
 ()