"bank ishi" kafedrasi

 
1.Bankaktivlari,ularningmohiyativa mazmuni 
Iqtisodiy manfaat odatda aktivlarda pul oqimi shaklida namoyon bo`ladi. Naqd 
puldan tashqari har qanday resurs aktivga aylanishi uchun alohida yoki biron bir boshqa 
resurs bilan birgalikda bevosita yoki bilvosita pul oqimini taminlashi zarur. Bank aktivlari, 
bankning aktiv amalyoti natijasida shakllanadi, ya`ni bank balansini likvid xolda ushlab 
turib, o`z va jalb qilgan mablag`larini foyda olish maqsadida joylashtirish faoliyatini 
taminlaydi. Bank aynan aktiv amaliyotlari natijasida daromadning asosiy qismini oladi.
“Aktiv” so’zi lotincha “activus” so’zidan olingan bo’lib “faol, ta’sirchan, ishchan” 
ma’nosini bildiradi.
Bankaktivlari-bubankkategishlihamdamoddiyqiymatga egabo’lgan qiymatliklar: 
naqd pul mablag’lar, qarzga berilgan mablag’lar, binolar va asbob- uskunalardan tashkil 
topadi. 
Bulardan 
tashqari 
bankda 
nomoddiy 
aktivlar ham 
mavjudbo’lib, 
bularo’zlariningmoddiyshakligaegabo’lmaydilar, ammo bankning asosiy faoliyatida faol 
ishtirok 
etadilar. 
Bankaktivlaritarkibining 
to’g’ribelgilab 
olinishivaulardanmaqsadlifoydalanishibanklarningsamaralifaoliyatolibborishiga 
asoshisoblanadi. 
Tijoratbanklari 
faoliyatidauningaktivlarivaularbilanbog’liqaktiv 
operatsiyalarining risklikdarajasinianiqlashbujarayoniniboshqaribborishmuhim o’rintutadi
. 
Bankaktivlaritarkibideyilganda,balansyakuniganisbatanharxilsifatdagi 
aktivlarsalmog’itushuniladi. 
Tijoratbanklariaktivlariniasosanto’rtkategoriyaga bo’libo’rganish mumkin: 
-kassadagi pulmablag’larivaulargatenglashtirilgan mablag’lar; 
-investitsiya vaqimmatli qog’ozlar; 
-ssudalar; 
-binolarvaasbob-uskunalar. 
Bank aktivlarining eng asosiy qismini: 
-ssudalar, yani bank kreditlari tashkil qiladi -19.9 %dan to 82.3%gacha; 
-ikkinchi o`rinda investitsiya va qimmatli qog`ozlar bilan bo`ladigan operatsiyalar 
tashkil qiladi -2.1 foizdan 23.9 foizgacha; 
-Uchinchi o`rinda kassadagi naqd pullar- 0.2 foizddan 12.9 foizgacha; 
-boshqa turdagi aktivlar, yani asosiy fondlarga qo`yilmalardan tortib, to bankning 
turli hisob operatsiyalarigacha 0.2 foizdan to 7.8 foizgachani tashkil qiladi.
Kassadagi pul mablag’lari – bankning kassasidagi saqlanayotganva bank 
kunlikhisobraqamlarbo’yichanaqdpulberishga,pulnimaydalabberishga,naqdpul 
shaklidakreditlarberishga,bankxarajatiuchunhaqto’lashga,xizmatchilargaish haqiberishga 
vaboshqaxarajatlargaishlatishuchunzarurbo’lganqog’ozpullarva 

---

179 
tangalarhisoblanadi.Shuninguchunhambankmijozningtalabiniqondirishuchun 
beriladigan 
qog’ozpullargavatangalargaegabo’lishikerak.Ushbukassadaginaqd pullarning qoldig’iga 
bir nechta omillar ta’sir qiladi,
Jumladan: mavsumiylik, bankning hududiy joylashishi va boshqalar. Odatda jahon 
amaliyotida 
bank 
aktivlarning 
naqdpulbo’limiga,kassadaginaqdpullar,majburiyzahiralarfondiga 
ajratmalar, 
vakillik 
banklarga 
joylashtirilgan 
depozitlar 
hamda 
inkassatsiya 
qilinayotgannaqdpullarqo’shiladi,chunkibumablag’larbirinchitalabqilinganda 
naqdpulgaaylanadi.Shuninguchunhambumablag’larni 
bankda“birinchimudofaa 
chizig’i”debatashadi, 
chunkimijoztasodifano’zdepozitiniyokikreditso’rab 
kelgandaaynanshumablag’lardanfoydalaniladi. 
Bizning fikrimizcha, tijorat banklarining kassali aktivlariga xos bo’lgan asosiy 
xususiyatlar quyidagilardan iborat: 
a) Kassali aktivlarning likvidlilik darajasi nisbatan juda yuqori bo’lganligi sababli 
ularning daromadlilik darajasi sezilarli darajada pastdir. 
Tijorat banklarining aylanma kassasidagi naqd pullar xalqaro bank amaliyotida 
daromad keltirmaydigan aktiv hisoblanadi. Shu bilan bir qatorda, tijorat banklarining 
Markaziy bankdagi «Nostro» vaqillik hisobvaraqlarining qoldiqlari ham daromad 
keltirmaydi, chunki dunyoning ko’pchilik mamlakatlarida markaziy banklar mazkur 
hisobvaraqlarining qoldiqlariga foiz to’lamaydi.
Tijorat banklarining kassali aktivlarining tarkibida ularning boshqa banklardagi 
«Nostro» vaqillik hisobvaraqlarining qoldiqlari bank uchun sezilarli harajatni yuzaga 
keltiradi, chunki boshqa banklar «Nostro» vaqillik hisobvaraqlarini yuritganligi uchun 
komission to’lov oladilar. Inkassatsiya jarayonidagi pul mablag’lariga kelsaq, ularning 
daromadlilik darajasi juda past bo’lib, bu holat undiriladigan komission to’lov 
stavkasining past ekanligi bilan izohlanadi. 
b) Kassali aktivlar moliya bozorlari rivojlanmagan mamlakatlarda tijorat banklari 
balansining likvidliligini ta’minlash imkonini beradigan yagona aktivlar guruhi 
hisoblanadi. 
Rivojlanag’tgan mamlakatlarning ko’pchiligida moliya bozorlari zaif rivojlangan 
bo’lib, bu holat tijorat banklarining likvidliligini ta’minlashga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
Masalan, qimmatli qog’ozlar bozorining rivojlanmaganligi tijorat banklari aktivlarining bir 
qismini yuqori likvidli qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalar hisobidan 
shakllantirish imkonini bermaydi. 
v) Kassali aktivlar mamlakatdagi iqtisodiy vaziyatning o’zgarishiga, moliya 
bozorlarining segmentlaridagi o’zgarishlarga nisbatan sezilarli darajada ta’sirchan bo’lgan 
aktivlar hisoblanadi. 
Tijorat banklari aktivlarining likvidlilik darajasiga ko’ra ikkinchi guruhini ularning 
qimmatli qog’ozlarga qilgan investitsiyalari egallaydi.
Rivojlangan xorijiy davlatlarning bank amaliyotida hukumatning qimmatli 
qog’ozlariga qilingan bank investitsiyalarini yuqori salmoqqa ega ekanligining asosiy 
sabablari, fikrimizcha, quyidagilardan iboratdir: 

---

180 
a) Hukumatning qimmatli qog’ozlari yuqori likvidlilik xususiyatiga ega. Chunki 
ularga nisbatan qimmatli qog’ozlar bozorida doimiy harakterga ega bo’lgan barqaror talab 
mavjud. Bu esa, hukumatning qimmatli qog’ozlari hisobidan tijorat banklarining likvidliligini 
ta’minlash imkonini beradi. 
b) Hukumatning qimmatli qog’ozlari qat’iy belgilangan foizda bankka daromad 
keltiradi. Demak, ular bankning foizli daromadlari hajmini oshirish imkonini beradi, bu 
esa, ularning moliyaviy barqarorligini ta’minlashning zaruriy shartidir. 
Yuqoridagi ma’lumotlardan ko’rinadiki, rivojlangan xorijiy davlatlarda tijorat 
banklari qimmatli qog’ozlar portfelida veksellar bilan bog’liq aktivlar yuqori salmoqni 
egallaydi. Buning boisi shundaki, birinchidan, tijorat veksellari indossament orqali bir 
sub’ektdan ikkinchi sub’ektga uzatilish xususiyatiga ega. Bu esa, ularni to’lov vositasi 
sifatidagi rolini oshishiga olib keladi. Ikkinchidan, tijorat banklari vekselni o’zlarida 
diskont stavkasi bo’yicha hisobga olish yo’li bilan real daromad oladilar. Bundan tashqari, 
tijorat banklari hisobga olingan veksellarni Markaziy bankka qayta hisobga oldirish yo’li 
bilan Markaziy bank kreditlarini olish imkoniga ega bo’ladilar. 
Hissali ishtirok shaklidagi bank investitsiyalari Germaniya va Yaponiya tijorat 
banklari amaliyotida keng rivojlangan. Ushbu mamlakatlarning tijorat banklari 
mijozlarining ustav kapitalida ishtirok etish yo’li bilan ular faoliyatini boshqarish 
jarayonlariga ta’sir etishni o’z faoliyatlarining ustivor yo’nalishlaridan biri deb 
hisoblaydilar. Ayni vaqtda, shuni e’tirof etish lozimki, investitsiyalar ichida risk darajasi 
eng yuqori bo’lgan investitsiya shakli hissali ishtirok shaklidagi investitsiya hisoblanadi. 
Chunki oddiy aktsiyalarga dividend sof foyda hisobidan to’lanadi. Sof foyda esa barcha 
harajatlar moliyalashtilgandan so’ng hosil bo’ladi. 
Demak, rivojlangan xorijiy davlatlarning tijorat banklarida qimmatli qog’ozlarga 
qilingan investitsiyalarning asosiy qismi hukumatning va korporatsiyalarning tijorat 
qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalariga to’g’ri keladi. O’zbekiston 
Respublikasida esa buning teskarisidir. 
Qimmatli qog’ozlarga qilingan investitsiyalarni daromadlilik darajasiga ko’ra ikki 
yirik guruhga bo’lish mumkin: 
1. Tijorat qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalar. 
2. Hukumatning qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalar. 
Tijorat qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalarning daromadlilik darajasi 
juda yuqori, shu sababli, ularning risk darajasi yuqori. 
Hukumatning qimmatli qog’ozlariga qilingan investitsiyalarning likvidlilik darajasi 
yuqori, shu sababli, ularning daromadlilik darajasi past. 
Korxona va tashkilotlar hamda shaxslarga ajratilgan kreditlar: 
Mubolag’asiz, bankning yirik aktivi bo’lib kreditlar hisoblanadi. Mablag’larni turli 
kredit operatsiyalariga joylashtirayotgan bank boshqaruvi mijozning kreditga bo’lgan 
talabini kondirish bilan birga daromad olish birinchi galdagi vazifa deb hisoblaydi. 
Ma’lum kredit bitimining likvidlilik darajasi ikkinchi darajali axamiyatga ega. 
Shuningdek, bank boshqaruvi mablag’larning “kredit portfeli” ichida taqsimlanish 
masalasini ham xal etishi lozim, ya’ni muddatli haridlarni, savdo sanoat kompaniyalarini, 
ko’chmas mulk va boshqalarni kreditlash kabi turlar o’rtasida. Bunday taqsimlanishning 

---

181 
asosi bo’lib kreditlarning nisbiy daromadliligi, shuningdek turli turdagi kreditlarga bo’lgan 
talab hisoblanadi. 
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar - bank aktivlarining asosiy moddalaridan 
biri bo’lib hisoblanadi, chunki bank O’z faoliyatini tashkil qilish uchun moddiy bazaga, 
operatsiyalarni bajarish uchun shart - sharoitga ega bo’lishi lozim. Bankning asosiy 
vositalariga bino - inshootlar, kapital kurilish uchun bank tomonidan qilingan harajatlar, 
ofis va ish mebeli, jixozlar, kompyuter va boshqa hisoblash texnikasi aloqa vositalari 
kabilar kiradi. Markaziy Bank belgilagan me’yorlar tijorat bankining kapital harajatlari 
miqdorini bank aktivining 10 foiz miqdorida cheklaydi 
Tijoratbanklarining aktivlario’zigaxosbelgilarigako’ralikvidlikvarisk darajasiga 
qarabhamdadaromadkeltirishiga qarabbir nechaguruhlargabo’linadi. 
Bank balansidaaktivlar likvidlik darajasiga qarab aks ettiriladi va likvidlik 
darajasigaqarabularquyidagi 3guruhga: 
-yuqorilikvidliaktivlar; 
-likvidliaktivlar; 
-nolikvid(pastlikvidli) aktivlarga bo’linadi. 
1. Yuqori likvidli aktivlar— bu moliyaviy aktivlar, bir necha kun ichida oladigan 
yoki tezda realizatsiya qilib pul mablag`lariga aylanadigan aktivlar tushiniladi. Bularga 
kassadagi pul mablag`lari, Markaziy bankdagi korrschyotdagi mablag`lar hamda yetakchi 
rivojlangan banklarda vakillik hisobraqamdagi mablag`lar.
2. Likvidli aktivlar— bunga o`rtacha darajadagi likvid aktivlar kiradi. Bularga – 30 
kun ichida realizatsiya qilinadigan va pulga aylanadigan aktivlar kiradi. Qisqa muddatli 
aktivlarga tez sotiladigan veksellar va boshqa qisqa muddatli qimmatli qog`ozlar, 
hukumatning qimmatli qog`ozlari kiradi. 
3. Past likvidli aktivlarga — qiyinchilik bilan pulga aylanadigan aktivlar kiradi., 
bular: uzoq muddatli kreditlar, investitsiyalar, qiyin sotiladigan bin o va inshoatlar hamda 
muddati o`tgan qarzlar kiradi. 
1guruh-yuqorilikvidli aktivlar.Bularga: 
a)kassadagivayo’ldaginaqdpullar,qimmatbaho 
toshlar,moneta,cheklarva 
boshqapulhujjatlari; 
b)vakillik hisobvarag’idagimablag’qoldiqlari; 
v)«Nostro»va«Vostro»schetlardagi qoldiqlar; 
g)majburiyrezervlarscheti bo’yichamablag’larqoldig’i; 
d)qimmatli qog’ozlar,xazina veksellari,davlat obligatsiyalari, O’zR MBning 
qimmatli qog’ozlarivaobligatsiyalari. 
2guruh-likvidaktivlar. Bularga: 
a)berilgankreditlar (jumladan,banklararoham); 
b)o’zinvestitsiyalari; 
v)boshqaqimmatli qog’ozlar,muddati30kungachabo’lgandebitorlar; 
3guruh-nolikvid(pastlikvidli) aktivlar. Bularga: 
a)muddatio’tganssudalar; 
b)muddatio’tganfoizlar; 
v)sudaralashuvibilano’zlashtirilishi ko’zdatutilgan ssudalar; 

---

182 
g)tugallanmaganishlabchiqarish; 
d)asosiyvositalar kiradi. 
Bankdoimiytarzdao’zining 
likvidliliginima’lumbirdarajadasaqlashi 
kerak, 
ya’nio’ziningto’lovgaqobilliginishubhaostidaqoldirmasligikerak.Likvidlilikka 
bo’lgantalabaktivlardan 
keladigandaromadnioshirishfaoliyatigama’lumdarajada 
qarshituradi.Bankningaktivlariqanchalikdarajadalikvidlibo’lsashunchalik 
ular 
bilanbog’liqriskkichikbo’ladi, ammoshungajavoban ulargato’lanadiganfoizham ya`ni 
daromad xam shunchalikkambo’ladi. Belgilangan to’lovga qobillik doirasidan chiqmagan 
holda, aktivlarga joylashtirilgankapitaldan daromadnioshirish,bankdaboshqarishsan’atini 
belgilaydi.
O’zbekistonbanktizimidalikvidliliknita’minlashningengoddiyusulibankning 
birqismaktivlarinilikvidshaklida, masalan,naqdpul, Markaziybank vaboshqa banklar 
vakillik 
hisobvaraqalaridagi 
qoldiqlar, 
davlatning 
qisqa 
muddatli 
obligatsiyalarishaklidasaqlashhisoblanadi. 
Jahonbankimateriallarigako’rato’lovga 
qobiliyatliliko’zkapitaliningijobiykattaliligabog’liqdir. 
Bankaktivlaritarkibidabirinchidarajalilikvidliaktivlarhissasiqanchalik 
ko’p 
bo’lsa,banklikvidliligishuncha 
yuqoribo’ladi.Lekin,shunihamalohidabelgilash 
zarurki,bundayaktivlardaromad 
keltirmaydi,shuninguchunbundaytarkibiy 
aktivlarni 
harqandayholatdamaqsadgamuvofiqdebhisoblabbo’lmaydi. 
Balans aktivlari risk darajasi bo’yicha0, 20, 50, 100 foizli to’rt guruhga 
bo’linadi.Harxiltoifaliaktivlarnisbiyriskligio’zzimmasigamajburiyatlarni 
qabul 
qilganshaxsturiva 
garovyokikafolattavsifigabog’liq.Masalan, 
naqdpul0foizli 
riskdarajasigaegabo’lsa, 
tijoratkreditlari100foizlirisklitoifasigakiradi. 
Butijorat 
kreditlarikapitalningmuayyansummasibilanto’liqta’minlanganbo’lishikerakligini anglatadi. 
Risknihisobgaolganholdagiaktivlarsummasiharbiraktivbalanssummasini 
unga 
tegishli 
risk 
miqdoriga 
ko’paytirish va risk bo’yicha aniqlangan aktivlar 
yig’indisiorqalitopiladi.quyidabankaktivlari toifalariningta’rifikeltirilgan. 
Riskdanholisbo’lganaktivlar(riskkoeffitsienti-0foiz)quyidagilarni o’z ichiga oladi: 
a)bankdavauningfiliallaridanaqdpulko’rinishidasaqlanayotgan 
milliyva 
chetelvalyutasi(jumladan,yo’ldaginaqdpullar 
vabankomborlaridayokiMarkaziy 
bankomborlaridasaqlanayotganoltin quymalar); 
b)Markaziybankvauninghududiyboshqarmalarida 
vakillikvazaxira 
hisobraqamlaridagimablag’lar; 
v)hukumatvaO’zbekistonRespublikasi Markaziybankigato’g’ridan-to’g’ri talablar 
vabuemitentlar tomonidanchiqarilganqimmatli qog’ozlar; 
g)Iqtisodiyhamkorlik 
vataraqqiyot 
tashkiloti(IHTT)gakiruvchimamlakatlar 
hukumatlari va markaziy banklari tomonidan chiqarilgan qimmatli qog’ozlar, shuningdek, 
bu mamlakatlar hukumatlari va markaziy banklariga qo’yiladigan boshqatalablar; 
d)aktivlaryokiularningO’zbekistonRespublikasi 
vaIHTTgakiruvchi 
mamlakatlarmilliyvalyutalarigadenominatsiyaqilinib,naqdpulbilanta’minlangan 
hamdabankdaalohidacheklabqo’yilgandepozithisobraqamdasaqlanayotganqismi. 
Minimal risk darajasiga ega aktivlar (risk koeffitsienti-20%) quyidagilardaniborat: 
a)IHTT davlatlarida ro’yxatga olingan depozitar institutlariga nisbatan talablar, 

---

183 
shujumladan, qarzlarvapulbozorivositalari; 
b)IHTTdavlatlaridaro’yxatgaolingandepozitarinstitutlarikreditlaribilan 
ta’minlanganboshqabarchaaktivlar.IHTTdavlatlaridepozitarinstitutlariningkapitali 
bo’lganqimmatliqog’ozlaryuqoririskdarajasiga(100foiz)ega aktivlarqatoriga kiradi; 
v)bankningIHTTdavlatlarimaxalliyhokimiyatorganlariganisbatantalablari, 
shuningdek,ulartomonidankafolatlangan 
bankaktivlari.Butalablarvakafolatlar 
bo’yichato’lovlaralohidaloyihalarbo’yicha 
tushumlardanemas, 
balki 
yuqorida 
ko’rsatilgantashkilotlar byudjetihisobidanamalga oshiriladi. 
g)bankning Jahon banki, Xalqaro Valyuta Fondi, Evropa tiklanish va taraqqiyot 
banki,OsiyoTaraqqiyotbankikabixalqarokredittashkilotlariganisbatan 
talablari, 
shuningdek,butashkilotlar tomonidankafolatlanganbankaktivlari; 
d)joriybozorqiymatidabog’langan 
vaJahonbanki,XalqaroValyutaFondi, 
Evropatiklanishvataraqqiyot banki,Osiyotaraqqiyot bankikabixalqarokredit tashkilotlari
tomonidan muomalaga chiqarilgan qimmatli qog’ozlar bilan ta’minlanganaktivlar 
vaularningqismlari; 
e)bankning IHTTga a’zo bo’lmagan mamlakatlarningmilliy valyutalariga 
denominatsiyaqilinganvamilliyvalyutadagimajburiyatlarbilanqoplangan,IHTTga 
a’zobo’lmagandavlatlarMarkaziyHukumatlarivamarkaziybanklariganisbatan 
talablari.
Milliy 
valyutaga 
denominatsiya 
qilinmagan 
va 
milliy 
valyutada 
moliyalashtirishsummasidan 
oshibketganaktivlarqismiriskdarajasiyuqori(100 
foiz)bo’lganaktivlar qatorigakiritiladi. 
z)joriybozorqiymatidabaholanganvaO’zbekistonRespublikasi 
hukumati, 
O’zbekistonRespublikasi 
MarkaziybankiyokiIHTTgakiruvchidavlatlarMarkaziy 
hukumatlaritomonidanemissiyaqilinganyokikafolatlanganqimmatliqog’ozlar 
ko’rinishidagigarovbilanta’minlanganyokikafolatlanganaktivlar,ularningqismlar 
vabalansdantashqarimajburiyatlar. 
qimmatliqog’ozlarbanktasarrufidabo’lishiva 
belgilangantartibgamuvofiqungaberilishi 
lozim.Kafolatlarto’g’ridan-to’g’riva 
hech 
qanday 
shartlarsiz,ya’ni 
ularni 
qo’llashni 
cheklovchibiron-bir 
qo’shimcha 
shartlarnio’zidaqamrabolmaganbo’lishikerak; 
i) o’tkazishjarayonidagipulhujjatlari(yo’ldaginaqdpullarhisobgakirmaydi).
O’rtacha 
risk 
darajasiga 
ega 
aktivlar 
(riskkoeffitsient-50foiz)
quyidagilardaniborat: 
a)jismoniyshaxslargabiroilagauy-joy(xonadon)sotibolishyokiqurish 
uchun 
berilganva dastlabkigarov (garovpredmetigaegalik qilishningimtiyozli huquqi) 
sifatida 
sotib olinayotgan yoki qurilayotgan uy-joy (xonadon) bilan ta’minlangankreditlar. 
Bundassudamiqdorining garovqiymatiganisbati60foizdan oshmasligi kerak. 60 va undan 
ortiq 
kunga 
muddati 
o’tgan, 
foizlar 
hisoblash 
to’xtatilganyokirestrukturizatsiyalangankreditlarriskdarajasi 
yuqori(100foiz) 
bo’lgan 
aktivlartoifasigakiradi.Biroilauchunuy-joyqurishmaqsadida beriladigan kreditlarshuuy-
joydayashamoqchibo’lganxususiyshaxslargaginaberilishikerak. 
Bankdastlabki 
garovhuquqiga 
egabo’lmasa,bundaykreditlarriskligiyuqori(100 
foiz)bo’lganaktivlar 
hisoblanadi; 
b) bankning IHTTga kiruvchi davlatlar mahalliy hokimiyat organlariga nisbatan 

---

184 
talablari yoki bu talablar va kafolatlar bo’yicha to’lovlar mazkur majburiyatlarbo’yicha 
moliyalashtiriladiganmuayyan 
loyihatushumlarigabog’liq 
bo’lsa,ushbutashkilotlartomonidankafolatlangan 
aktivlar.Yuqoridagitashkilotlar 
tomonidanemissiyaqilinganqimmatli qog’ozlar. 
Yuqori 
risk 
darajasiga 
ega 
aktivlar 
(risk 
koeffitsienti 
-100 
foiz) 
quyidagilardaniborat: 
a) banktomonidanberilganbarchakreditlar,jumladan,tadbirkorliktuzilmalari, qishloq 
xo’jalik, 
ishlab 
chiqarish 
korxonalariga 
berilgan 
kreditlar, 
shuningdek, 
iste’molvaipotekakreditlari. 
b)bankningasosiyvositalari, inshootlari,jihozlari vashaxsiyko’chmasmulki; 
g)boshqabarchaaktivlar. 
Hozirgivaqtdarivojlangan mamlakatlarningbankamaliyotidaaktivlarning sifatini 
aniqlashningasosiy 
mezoni 
bo’lib 
riskka 
tortilgan 
aktivlarning 
kapitalga 
nisbatimaydongachiqmoqda 
vashungaasosanbanklarreytingibelgilanadi.Reyting 
beshtipdagi baholarturkumigaega. 
1.
reyting(kuchli).Agartortilganaktivlarning 
aktsionerkapitaliganisbati5foizdanoshmasa,ba’zi 
hollardabunisbat5foizlikchegaradanozroqoshsaham,agarbankningiqtisodiy 
sharoiti 
baquvvatbo’lsavaboshqaruvorganlario’zlariningmuammolikreditlarbilan 
ishlashda 
bilimdonligini ko’rsatsa, bu aktivni kuchli aktivlar sifatida keltirish mumkin. 
2.
reyting(qoniqarli). 
Rezervning 
o’rtachatortilganmiqdorijamikapitalganisbatan15%danyuqori 
bo’lmasligilozim.Buholdahamssudalarbo’yichamuammolarbo’lmasa,bankning 
kreditsiyosatitalab darajasidaolibborilsashuguruhgakiritishmumkin. 
3.
reyting(o’rtacha). 
Tortilganaktivlar 
jamikapitalning30foizidanoshmasligikerak 
4.
reyting(muammoli). 
Tortilganaktivlar 
jamikapitalning50foizidanoshmasligikerak. 
5.
reyting(qoniqarsiz). 
Tortilganaktivlar 
jamikapitalning50foizidanoshganholdaqo’llaniladi. 
Daromadkeltirishgaqarabbankaktivlari: 
daromadkeltiruvchivadaromad 
keltirmaydiganaktivlarga bo’linadi.
Daromad keltiruvchi aktivlar; 

Daromad keltiruvchi aktivlarni baholash muhim ahamyatga ega. Ular kredit 
salohiyatining asosini va bankning ssuda portfelini tashkil etadi. 

Daromad tahlili sifat ko`rsatkichiga nisbatan miqdor ko`rsatkichiga ko`proq 
tegishlidir, shu sababdan u bank faolyatini baholashdaa katta axamyatga ega. Bank 
kapitalini oshirish va kredit potensiyalini mustahkamlash uning mustaqilligiga bog`liqdir. 
Bankning daromadi asosan kreditlar bo`yicha foiz stavkasi, kredit qo`yilmalari hajmi va 
bank likvidligiga bog`liq.

Tijorat banki aktivlarining asosiy qismini, odatda mijozlarga berilgan 
kreditlar va banklararo kreditlar tashkil etadi. 
Daromadkeltiruvchiaktivlargaquyidagilarkiradi: 

---

185 
1.
Qisqa va uzoq muddatli ssudalar (axoliga, mijozlarga, boshqa banklarga); 
2.
Muddati o`tib ketgan ssudalar bo`yicha qarzlar va foizlar; 
3.
Faktoring, lizing, forfeyteng, trast operatsiyalaridan olinadigan daromadlar; 
4.
Qimmatli qog`ozlar operatsiyalaridan olinadigan daromadlar; 
5.
Berilgan kafolat va topshiriqnomalar keltiradigan daromadlar. 
Daromad keltirmaydigan aktivlar 

Bank aktivlari hajmida daromad keltirmaydigan aktivlarning salmog` yuqori 
bo`lishi bankning resurslar bazasida samarasiz aktivlarni mavjudligini izohlaydi va 
likvidlik darajasiga tasir qiladi. 

Bankka daromad keltiruvchi va daromad keltirmaydigan aktivlarni tahlil 
qilish, ularrning funksiyalarini iqtisodiy sharoitga bog`liq holda aktivlarni tarkibini 
o`zgartirib turish kerakligi to`g`risida xulosa chiqarishga imkon beradi. Agar tijorat 
banklari o`zlarining balanslari tarkibini o`zgartirmasa, bu so`zsiz yangi inqirozga olib 
keladi.
Daromadkeltirmaydiganaktivlarga quyidagilarkiradi: 
a)pulaktivlari guruh 
b) asosiy vositalar
v)kapital harajatlar 
g)barchamoddiyaktivlar vaboshqaaktivlar d)nomoddiyaktivlar kiradi. 
2guruhaktivlarigabankfaoliyatidakattae’tiborberilishilozim.Chunki 
bu 
guruhdaaktivlarnisifatinipasaytiruvchi 
aktivlar,muddatikechiktirilgan,foizsiz 
ssudalar,muddatio’tganssudalarvafoizlarto’lanmagan ijaravaboshqalarbo’lishi mumkin. 
Aktivlarningmaqsadgamuvofiqjoylashishibo’yichaumumiyko’rsatkich– 
daromad 
keltiruvchi 
aktivlarning 
umumiy 
aktivlar 
summasiga 
nisbati 
orqali 
aniqlanadi.Tijoratbanklarining 
daromadkeltiruvchiasosiyaktivlari–mijozlarga 
berilgan 
kreditlardir. Banklarning ikkinchi daromad keltiruvchi aktiv turi– davlatning 
qisqamuddatliobligatsiyalari(DQMO)gajalbqilinganbanklararo kreditlar vainvestitsiyalar 
kichiksalmoqnitashkil qiladi. 
Muddatio’tganaktivlarning 
salmog’iumumiyaktivlarhajmidan3foizdan 
oshmasligilozim. Agarbuaktivlarmiqdori2vaundanortiqmartao’rnatilgan normadanko’p 
bo’lsa,bankfaoliyati 
judamuammoli,uningkreditsiyosatijudazaif 
debbaholanadi. 
Tijoratbanklaridadaromadkeltiruvchiaktivlarqatoridakreditlardan 
tashqari 
qimmatli 
qog’ozlar,chet el valyutasidajalb qilinganmablag’larhammavjud. Agar aktivlar tarkibida 
daromad keltiruvchi aktivlar salmog’i qancha ko’p bo’lsa, bu holat bank o’z aktivlaridan
daromad olish 
maqsadida samarali foydalanayotganinibildiradi. 
Tijoratbanklariqimmatliqog’ozlarbozorida investitsioninstitutsifatidafaol ishtirok 
etadilar. Banklar qimmatli qog’ozlar bozorida broker va diller sifatida ishtiroketadilar. 
Tijoratbanklarifaoliyatining 
o’zigaxosxususiyatishundaniboratki,ular 
qimmatliqog’ozlarbozoriningboshqaqatnashchilaridan 
farqlio’laroq,shubozorda 
ayni 
vaqtda eng salmoqli investorlar va eng ishonchli emitentlar sifatida o’zin 
namoyonetaoladilar.Rivojlanganbozoriqtisodiyoti 
mamlakatlaridakompaniya 
aktivlarining40-80%bankkapitalihisobidan 
ta’minlanadi,qimmatliqog’ozlar 
bilan 
o’tkaziladigan operatsiyalardan tushadigan daromadlar esa 
bank 
foydasini 

---

186 
shakllantirishda muhim o’rin tutadi. Tijorat banklari o’z aktivlarini diversifikatsiyalash, 
qo’shimcha daromad olish va balansining likvidliligini ta’minlash maqsadida DQMO 
dan 
keng 
foydalanadilar. 
Bu 
qimmatli 
qog’ozlar 
bo’yichaolinadigandaromadkafolatlanganvaularyuqorilikvidlilikkaegadir. 
Daromadkeltirmaydiganaktivlarguruhiga 
kassa,Markaziybankdagi«Nostro» 
vakillikhisobvarag’idagi mablag’lar,asosiyvositalarkiradi.Bankaktivlarihajmida daromad 
keltirmaydigan aktivlar salmog’ini yuqori bo’lishi bankning resursla bazasida samarasiz 
likvidlilik darajasini ko’rsatadi. 
Bankdadaromadkeltiruvchi 
vadaromadkeltirmaydiganaktivlarnitahlilqilish, 
ularningfunktsiyalariiqtisodiysharoitgabog’liqholdaularningtarkibinio’zgartirib 
turish 
kerakligito’g’risidaxulosa 
chiqarishgaimkon 
beradi. 
Iqtisodiybeqarorlik 
sharoitidafaoliyatsiz 
aktivlarningko’pginaqismifaoliyat 
qilayotganaktivlarning 
elementlariga aylanadi,ko’pinchabu valyutava harakatsiz aktivlarga tegishlidir. 
Agar tijorat banklar o’zlarining balanslari tarkibi 
o’zgartirmasa, 
bu 
bank 
faoliyatida 
muammolaryuzagakelishigaolibkeladi.Tijoratbanklari 
aktivlaribilanbog’liqbo’lganrisklarichidakreditoperatsiyalar 
bo’yicharisklarasosiyo’rinniegallaydi.Buaktivoperatsiyalarbilanbog’liqbo’lib, 
bu 
risklargaberilgankreditlar,hamdato’lovmuddatikechiktirilganssudalarbo’yicha risklarkiradi. 
Kredit riski nafaqat kredit ob’ektiga, balki kredit sub’ektiga yangicha 
yondashishiorqalihamo’sibboradi. 
Buriskto’g’rimijozningmoliyaviyahvoliog’irlashganda,ularningfaoliyatida 
ko’zdatutilmagan 
qiyinchilik 
va 
muammolaryuzagakelganda,bozordanoqulay 
sharoityuzagakelganisabablipaydobo’lishimumkin. 
Xuddishuninguchunhamharbirtijoratbankio’zaktivlarinijoylashtirishniva 
uni 
boshqarishusullarinio’zi 
ishlab 
chiqmog’izarur. 
Ma’lumki,tijorat 
banklari 
aktivlariningqiymativaulardanolinadiganfoydao’zgaribturishimumkin. 
Aktivlar 
bilan 
bog’liq risklar aktivlar bahosining va ular
lar 
qiymatinio’sishibilanqoplanishivanatijadabankaktivlariningumumiyqiymatlarini 
saqlabqolishiimkoniyatigaega 
bo’lishimumkin. 
Bankaktivlariningqiymatinivaulardankeladigandaromadlarni to’g’rihisob- kitob qilib 
rejalashtirish bank faoliyatining samaradorligigaolib kelishi, aktivlar qiymatininoto’g’ri 
hisoblash, ularnijoylashtirishbankningmoliyaviyahvolida qiyinchiliklartug’dirishimumkin.