"bank ishi" kafedrasi

6-rasm. Aksiyadorlik tijorat “Agrobank”depozit bazasining tarkibi va 
dinamikasi
37
, %. 
6-rasm ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, Agrobank depozitlarining umumiy hajmida 
transaksion depozitlarning salmog‘i ko‘rsatkichi Agrobanki ko‘rsatkichi va respublikamiz 
banklari bo‘yicha hisoblangan umumiy ko‘rsatkichga nisbatan ijobiy. Bu esa, Agrobank 
depozit bazasining nisbatan barqaror ekanligidan dalolat beradi. Lekin shunga qaramasdan 
Agrobankning depozit bazasi etarli emas. CHunki transaksion depozitlarning brutto 
depozitlar hajmidagi salmog‘i 30 foizdan yuqoridir. 2011-2015yillarda “Agrobank” 
muddatli depozitlarining brutto depozitlar hajmidagi salmog‘i beqarorligicha qolgan. 
2011yilda ushbu ko‘rsatkich 22,08 foizni tashkil etgan bo‘lsa, 2013yilda - 34,83%, 2015 
yilda esa, 32,78 foizni tashkil qildi. Transaksion depozitlarning brutto depozitlar 
hajmidagi salmog‘i beqarorligi “Paxtabank” depozit bazasi barqarorligini ta’minlashda 
ayrim muammolar mavjudligini ko‘rsatadi va uning depozit bazasi barqarorligini 
ta’minlashda muammolarning mavjudligidan dalolat beradi. 
3.Tijorat banklari depozit bazasini mustahkamlash. 
37
АТБ “Агробанк”нинг баланс маълумотлари асосида муаллиф томонидан ҳисобланди. 

---

154 
Banklarning moliyaviy barqarorligi, iqtisodiy samaradorligi va risklarning xavfsiz 
me’yorining ta’minlanishi, ularning depozit bazasini mustahkamligi bilan bevosita 
bog‘liqdir. Keyingi yillarda xalqaro va mahalliy moliya bozorlarida depozit mablag‘larga 
bo‘lgan talabning ortib borishi banklar depozit bazasiga oid dolzarb masalalarni yuzaga 
chiqarmoqda. Xususan, banklar depozit bazasining iqtisodiy mazmunini nazariy va amaliy 
jihatdan tadqiq qilish, shuningdek, uning manbalari va unga ta’sir qiladigan omillarni 
aniqlash shular jumlasidandir. 
Ma’lumki, banklarning depozit bazasi jalb qilingan mablag‘lar hisobidan 
shakllantiriladi, ushbu mablag‘lar bank passivlari tarkibida asosiy ulushni tashkil etadi. 
Bank tomonidan depozitlar bo‘yicha to‘lanadigan foizlar bankning asosiy 
operatsion harajatlari hisoblanadi. SHuning uchun ham bank bir tomondan jalb qilingan 
depozitlar bo‘yicha belgilangan foiz stavkasi yuqori darajada bo‘lganligini qo‘llab 
quvvatlamasada, boshqa bir tomondan mijozlarni jalb qilish uchun shu tarzda yo‘l 
tutishiga to‘g‘ri keladi. Odatda tijorat banklari katta miqdordagi mablag‘larni uzoq 
muddatga jalb qilish uchun yuqori darajadagi foiz stavkalarni belgilashlariga to‘g‘ri 
keladi.
Ko‘pgina davlatlarning Markaziy banklari tomonidan tijorat banklarining likvidlik 
darajasini yoki resurslar etarlilik me’yorini majburiy normativ orqali boshqarib boradi. 
Mazkur normativ aholi pul qo‘yilmalarining umumiy miqdori nisbatini o‘z mablag‘lari 
(kapitali) foiz nisbatida olinib, uning maksimal belgilanganlik darajasi 100% dan ko‘p 
bo‘lmasligi kerak.
Xulosa qilib aytganda, banklarning depozit bazasi ularning passivlari tarkibida 
muhim moliyaviy manba hisoblanib, uning hajmini past yoki yuqori darajada bo‘lishiga 
depozitlarning foiz stavkasi, milliy valyutaning barqarorligi va boshqa qator omillar ta’sir 
qiladi. 
Tijorat bankining foiz siyosatini olib borishda barcha resurslarning qiymati va 
depozit operatsiyalarining tahlili olib borilishi shart. Buning uchun quyidagilarni belgilab 
olish lozim. 
- omonatlar bo‘yicha foizlarni belgilash; 
- jalb qilingan resurslar bo‘yicha foiz stavkasining dinamikasini o‘rganib borish; 
- inflyasiya sharoitida resurslarning real qiymatini hisobini olib borish; 
Bank amaliyotida depozit siyosati instrumentlarini foydalaniladigan yo‘nalish 
boshqarmalari mavjud: 

Kredit boshqarmasi; 

Amaliyot boshqarmasi va albatta g‘aznachilik boshqarmasi qatnashadi. 
Jahon amaliyotida banklarning faqat ratsional tarzda resurslarni taqsimlab olayotgan 
moliya muassasagina o‘zining likvidlilik darajasini saqlab qolishi mumkin. Moliyaviy 
inqiroz davrida banklar aholidan bo‘sh pul mablag‘larini yuqori foiz stavkalar evaziga jalb 
qilgan holda keng tarzda kredit siyosatining depozit siyosatini olib boradi, ammo ko‘pgina 
banklarning mijozlarga ajratilgan kredit mablag‘larining o‘z vaqtida qaytmasligi sababli 
kapitallashuv darajasini kamayishiga, aks holda bankrotlik darajasiga olib kelishi mumkin 
bo‘ladi. Mazkur holatlarni oldini olish uchun mamlakatimiz miqyosida O‘zbekiston 
Respublikasi Markaziy banki tomonidan davlat banklarining kapitallashuv darajasini 

---

155 
oshirishga harakat qilib kelinmoqda. Binobarin, ayni shu usullarni qo‘llashda davlat 
banklarining depozit siyosatlarini qayta qo‘rib chiqish zaruriyati dolzarb masala sifatida 
namoyon bo‘ladi.
Hozirgi davr moliya va iqtisodiy tahlil mutaxassislari moliyaviy inqiroz davrida 
quyidagi fikrlarni ilgari surishadi: barcha tijorat banklari moliyaviy vositachi sifatida 
omonatchilar va kreditorlardan davrlar mobaynida juda katta miqdorda mablag‘larni jalb 
etadi. Bank kapitali jalb qilingan mablag‘larni qaytarish bilan bog‘liq bo‘lgan xatarlar 
bo‘yicha omonatchilar va kreditorlarning manfaatiga bevosita bog‘liq bo‘lmasligi zarur. 
YA’ni, omonatchilar va kreditorlarning bank kapitaliga nisbatan hech qanday qonuniy 
yoki bilvosita da’volari mavjud bo‘lmasligi zarurdir. Tijorat banklari ustav kapitalining 
boshlang‘ich miqdori shakllantirilgandan so‘ng, uning miqdorini ko‘paytirish bank 
aksiyadorlarining qarori va bankning faoliyatini samarali ishlashiga bevosita bog‘liq 
bo‘ladi. Odatda, tijorat banklari ustav kapitalining miqdorini oshirish asosan, ikkita yo‘l 
bilan amalga oshiradi. Bankning moliyaviy hisobot yakunida shakllantirilgan foydasidan 
ajratmalar hisobidan va qo‘shimcha ravishda bankning oddiy aksiyalarini chiqarish yo‘li, 
fikrimizcha, daromadlarini tahlil qilishda choraklik davriy oraliqlardan foydalanish 
maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bunda tijorat banki daromadlari va harajatlarini o‘sib boruvchi 
yakun tarzida aks ettirilshpi bilan izohlanadi. Tijorat banklari foydasidan ajratmalar 
hisobiga tashkil etiladigan zaxira fondi bankning moliya bozoridagi qimmatbaho qog‘ozlar 
bilan amalga oshiriladigan operatsiyalardan ko‘rilgan zararlarni qoplashga mo‘ljallangan. 
Depozit siyosatining asosiy himoyachisi bo‘lgan zaxira fondining minimal miqdori tijorat 
banklarining ustav kapitaliga nisbatan o‘rnatiladi.
Tijorat banklarining jalb qilingan mablag‘lari tarkibida talab qilib olinguncha 
saqlanadigan depozitlar, Markaziy bankdan olingan kreditlar va bankka jalb qilinadigan 
mablag‘lar qiymati jihatidan arzon, lekin muddati jihatidan nobarqaror moliyaviy resurslar 
hisoblanadi. 
Qimmat mablag‘lar guruhiga tijorat banklarining regulyativ kapitali tarkibidagi ustav 
kapitali, muddatli depozitlar, jamg‘arma va depozit sertifikatlar, banklararo kreditlar va 
boshqa mablag‘larni kiritish mumkin. Ushbu mablag‘lar tijorat banklari uchun qiymati 
jihatidan qimmat mablag‘lar bo‘lsa-da, ular muddati jihatidan nisbatan moliyaviy barqaror 
hisoblanadi. Xalqaro bank tajribalari va amaliyotdagi mavjud holatlarning natijasi shuni 
ko‘rsatmokdaki, tijorat banklari depozit siyosati mahsuloti bo‘lmish depozit portfeli 
likvidligini ta’minlashda moliyaviy barqaror mablag‘larning ulushi qanchalik yuqori 
bo‘lsa, ularda moliyaviy inqiroz davrida likvidlilikni ta’minlash yuzasidan muammolar 
shunchalik kam bo‘ladi. Moliyaviy inqirozning jalb qilingan mablag‘lar tarkibida tahlil 
etilgan davrning boshida kreditlar asosiy salmoqqa ega bo‘lgan, tahlil etilayotgan davrning 
so‘nggiga kelib, ushbu manbaning ulushi pasayish tendensyasiga ega bo‘lgan. Kreditlar 
tarkibida banklararo kreditlarning ulushi boshqa turdagi kreditlarga nisbatan yuqori 
salmoqqa ega ekanligi respublikamiz banklari o‘rtasida resurslarni o‘zaro almashish 
jarayoni faol darajada amalga oshrilayotganligidan dalolat beradi. Jalb qilingan mablag‘lar 
tarkibidagi kreditlarni nisbatan qimmatli va moliyaviy barqarorligini e’tiborga oladigai 
bo‘lsak, ularni mablag‘lar tarkibidagi ulushining pasayish tendensyasiga ega ekanlgini 
salbiy holat natijalarini ko‘rishimiz mumkin bo‘ladi. Tijorat banklari jalb qilingan 

---

156 
mablag‘lar tarkibida keyingi manba jami kapital hisoblanadi. Jami kapital tarkibidagi 
ustav kapitali qiymati va muddati jihatidan esa barqaror manba hisoblanadi.
Banklar depozit bazasining tarkibidagi muddatli depozitlar va jamg‘arma omonatlari 
moliyaviy jihatdan barqaror manbalar hisoblanadi. Muddatli depozitlar va jamg‘arma 
depozitlar naqd pullarning banklardan tashqari aylanmasini qisqartirishi va bank kreditlari 
uchun garov ta’minoti vazifasini bajarishi mumkin, buning natijasida kredit qo‘yilmalari 
hajmi oshadi, kredit riski ma’lum darajada kamayadi. 
Bank depozitlari bazasi tarkibidagi transaksion (talab qilib olinguncha saqlanadigan) 
depozitlar banklarning likvidliligiga jiddiy ziyon etkazadi. SHu sababli, Glass-Stigoll 
qonuniga asosan 1933 yilda transaksion depozitlarga foiz to‘lashning taqiqlanishi oqilona 
tadbir hisoblanadi. Lekin muddatli va jamg‘arma depozit hisob raqamlariga tijorat banklari 
tomonidan to‘lanadigan foiz stavkalari past darajada belgilanishi ularning depozit bazasiga 
salbiy ta’sir qiladi 
Ma’lumki, banklar passivining asosiy ulushi depozit mablag‘lar hissasiga to‘g‘ri 
keladi. Depozit – ma’lum miqdordagi summa bo‘lib, omonatchi vaqtinchalik bo‘sh pul 
mablag‘larini jamg‘arib borish, saqlash va qo‘shimcha foyda olish maqsadida bankka 
topshiradi. Albatta, omonatchining vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘ini bankka topshirishga 
undaydigan asosiy omil qo‘shimcha foyda hisoblanadi. Biroq, bozor iqtisodiyoti sharoitida 
omonatchining vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘ini bankka topshirishga iqtisodiy foydadan 
tashqari boshqa qator omillar ta’sir qiladi. Xususan: 
– milliy valyutaning barqarorligi. Milliy valyuta qanchalik barqaror bo‘lsa, uning 
sotib olish qobiliyati ortadi va inflyasiya darajasi pasayadi. Natijada omonatchining 
depozitlar hisobidan oladigan sof daromadining miqdori ortib boradi (6-jadval). 
– banklar majburiyatlarni to‘liq va o‘z muddatida bajarishi. Omonatchi bankka 
topshirgan depozitlarga hisoblangan foiz to‘lovlari bilan birgalikda depozit shartnomasi 
muddati tugagandan yoki ayrim hollarda muddatidan oldin naqd pullarni olish bo‘yicha 
talabini zudlik bilan qondirish lozim; 
– banklar omonatlarining turlari, shakllari va foizlari bo‘yicha reklama. Bozor 
iqtisodiyoti sharoitida iste’molchi har qanday xizmat va mahsulot haqidagi ma’lumotni 
asosan, reklama orqali qabul qiladi. Reklama ham barchaning e’tiborini tortadigan 
darajada televidenie va radio orqali berilishi maqsadga muvofiq. 
YUqorida qayd etilganlardan tashqari, bank depozit bazasi hajmi va uning 
barqarorligiga bank foiz stavkalari va omonatchilar oladigan daromadlar bevosita ta’sir 
qiladi. Quyidagi jadvalda bank depozitlari bo‘yicha foiz stavkalari o‘zgarshining 
depozitlar taklifiga ta’sirining ssenariylari keltirilgan.