301
Kreditlar tasnifi
Zaxira
(qaytarilmagan
asosiy qarz
summasiga
nisbatan %)
Kreditlar tasnifi
Zaxira
(qaytarilmagan
asosiy qarz
summasiga
nisbatan %)
Yaxshi
kreditlar
(davlat kafolati)
0
Standart kreditlar
3-5
Standart kreditlar (30
kungacha)
10
Substandard
kreditlar
35
Substandard kreditlar
(90 kungacha)
25
Shubhali kreditlar
50
Shubhali kreditlar
50
Umidsiz kreditlar
100
Umidsiz kreditlar
100
Mamlakatimiz bank amaliyotida esa zaxiralarning faqat balansdan chiqgan qismi
ozod etiladi. Balansdan tashqarida hisob yuritiladigan kreditlarga “o’stirilmaslik”
71
maqomi beriladi va ular 5 yilgacha saqlanadi. Ushbu davrda kreditlarning asosiy qarzi
yoki foizi qaytarilsa, ular daromad sifatida kirim qilinib soliqqa tortiladi.
Kreditlar soni bo‘yicha kreditlar quyidagi guruhlarga bo‘linishi mumkin:
– yagona bank beradigan kreditlar;
– sindikatlashgan kreditlar;
– parallel kreditlar. Amaliyotda bir bank tomonidan beriladigan ssudalar keng tarqalgan.
Biroq ayrim mamlakatlar va integratsion guruhlar iqtisodiyotning rivojlanish imkoniyatiga
qarab yagona bank imkoniyati yetmaydigan yirik kreditlarga ehtiyoj sezilmoqda.
Bu esa
banklarni guruhlarga qo‘shilib sindikatlashgan kredit berishga undamoqda.
Sindikatlashgan kreditda (konsorsium) 2 yoki undan ortiq birlashgan kreditorlar bir
qarzdorga kredit taqdim etadi. Bir guruh bank-kreditorlar ma’lum muddatga bo‘sh turgan
moliyaviy resurslarini kreditlash maqsadida bir obyekt yoki qarzdorga birlashtiradi. Bir
yoki yetakchi bank-koordinatorlarning katta bo‘lmagan bir guruhi butun sindikat nomidan
qarz oluvchi bilan kredit bitimi shartlari bo‘yicha muzokaralar olib boradi, kerakli summa
yig‘ishini ta’minlaydi.
Amaliyotda ikki yoki undan ortiq banklar qarz oluvchiga parallel kreditlar berish
holatlari ham bo‘lishi mumkin. Sindikatlashgan kreditdan farqli o‘laroq, bu holatda mijoz
71
2004-yil 24-yanvardagi 1304-sonli “Foizlarni o’stirmaslik” to’g’risidagi Nizomga muvofiq.
302
bilan har bir bank alohida ish olib boradi, so‘ngra esa umumiy kredit shartnomasini
tuzadilar. Shunday qilib tijorat banklarining kreditlari qaysi
belgilarga qarab tasnifl
anmasin, ularni berishdan maqsad mijozning mablag‘ga bo‘lgan ehtiyojini qondirgan
holda bankka yuqori daromad keltirishni ta’minlashdan iborat.
Kredit shakillaridan (ayrim adabiyotlarda kredit turi deb kiritilgan) biri xalqaro kredit
hisoblanadi, ushbu kredit shaklining o’zi ham bir necha turlarga bo’linadi va tasnif
qilinadi. Kredit munosabatlarining xalqaro miqyosda (davlatlar o'rtasida) amalga
oshirilishi xalqaro kreditning yuzaga kelishiga olib keladi. Xalqaro kreditga xalqaro
miqyosda xarakat qiluvchi kredit munosabatlari to'plashi sifatida qarash zarur. Kreditning
bu shaklini bevosita ishtirokchilari millatlararo
moliya-kredit institutlari, tegishli davlat
hokimiyati, kredit tash-kilotlari va alohida yuridik shaxslar bo'lishi mumkin.
Xalqaro kredit bir davlat, shu davlat banki, yuridik shaxsi tomonidan ikkinchi bir davlatga,
uning banklariga, boshqa yuridik shaxslariga muddatlilik va to'lovlilik asosida beriladigan
kredit hisoblanadi. Xalqaro kredit davlat va xalqaro institutlar ishtirok etgan
munosabatlarda pul (valyuta) shaklida, tashqi savdo faoliyatida esa tovar shaklida bo'lishi
mumkin.
Xalqaro kredit quyidagi xususiyatlari bilan xarakterlanadi:
– qarz oluvchi va qarz beruvchi sifatida davlat tashkiloti va muassasalari, banklar,
kompaniyalar, xalqaro valyuta-kredit tashkilotlari qatnashadilar;
– qarzga olingan mablag’lar qarz oluvchi mamlakat tomonidan daromad keltiruvchi
kapital sifatida
ishlatiladi;
– qarz beruvchi mamlakatga to'lanadigan ssuda foizining manbasi qarz oluvchi mamlakat
aholisi tomonidan yaratilgan milliy daromad hisoblanadi. Xalqaro kredit mahalliy kredit
bilan bir qatorda fondlar aylanishining barcha bosqichlarida qatnashadi.
Xalqaro kredit xalqaro iqtisodiy munosabatlar doirasida quyidagi funktsiyalarni
bajaradi:
– mamlakatlar o'rtasida kapitalning qayta taqsimlanishini ta'minlaydi;
– kapitalning kontsentratsiyalashuviga va markazlashuviga sharoit yaratadi va bu
jarayonni tezlashtiradi;
– har xil valyutalarda xalqaro hisob-kitoblarni olib borishda muomala xarajatlarini
qisqartiradi.
Xalqaro kreditlar xarakteri bo'yicha – davlatlararo, xususiy, firma
kreditlariga;
– shakli bo'yicha – davlat, bank, tijorat;
– tashqi savdo tizimida tutgan o'rni bo'yicha – eksportni kredit-lash, importni kreditlashga;
– muddati bo'yicha – qisqa muddatli-1 yilgacha, uzoq muddatli -5 yildan ortiq muddatga;
– ob'ekti bo'yicha – tovar va valyuta;
– ta'minlanganligi bo'yicha – tovar-moddiy boyliklar bilan yoki hujjatlar bilan
ta'minlangan kreditlarga bo'linadi.
Xalqaro bank kreditlarining bank eksport kreditlari (xorijiy import qiluvchilarga
xususiy tijorat banklari, maxsus tashqi savdo banklari tomonidan beriladigan kredit),
evrokredit (yirik tijorat banklari tomonidan evrovalyuta
bozori resurslari hisobidan
evrovalyutada, 2 yildan 10 yilgacha bo'lgan muddatga, o'zgaruvchan foiz stavkada
kreditlar berish) kabi turlari mavjud.
303
Xalqaro davlat krediti ikki tomonlama kelishuv asosida rivojlangan mamlakatlar
tomonidan rivojlanayotgan mamlakatlarga tovar yoki valyuta shaklida, foiz to'lash yoki
foiz to'lamaslik sharti bilan, uzoq yoki qisqa muddatga beriladi.
Xalqaro valyuta - kredit tashkilotlarining kreditlari qisqa muddatli – 1 yilgacha (xalqaro
valyuta fondining kreditlari), o'rta muddatli – 5 yilgacha (Jahon
tiklanish va taraqqiyot
banki) va uzoq muddatli – 20 yilgacha (Evropa tiklanish va taraqqiyot banki va boshqalar)
kreditlar berishi mumkin. Xalqaro valyuta-kredit tashkilotlaridan olingan kreditlar xususiy
tijorat banklaridan olingan kreditlardan (bu kreditlar bo'yicha o'rtacha foiz stavkasi yiliga
7-9% ni tashkil qiladi) arzonga tushadi.
Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki kreditning har bir turning o’ziga xos xususiyati,
afzalliklari va qulayliklari bor. Endi quyida mamlakatni modernizatsiya qilishda kredit
munosabatlarini rivojlantirish, uning natijasi va undan kutilayotgan natijalarga to’xtalib
o’tamiz
Do'stlaringiz bilan baham: 
