275
Bozor iqtisodiyotining o’ziga xos kredit mexanizmiga to’xtaladigan bo’lsak, uning
akkumulatsiya mexanizmi sifatida bank resurslarining jalb qilinishi tushuniladi. Bozor
iqtisodi sharoitida akkumulatsiya mexanizmi ikki elementdan tashkil topadi:
1. Tijorat banklarining o’z mablag’lari;
2. Tijorat banklarining jalb qilingan mablag’lari;
a) depozit mablag’lar;
b) nodepozit mablag’lar;
Bank resurslarining asosiy manbasini jalb qilingan mablag’lar egallab, ular bank
resurslarining 80-90 foizini tashkil etadi. Jalb qilingan mablag’lar
aktiv operasiyalarni,
avvalo kredit operasiyalarini amalga oshirish uchun pul resurslariga bo’lgan ehtiyojni
qoplaydi. Yuridik va jismoniy shaxslarning vaqtinchalik bo’sh mablag’laridan foydalanish
orqali, tijorat banklari ular yordamida xalq xo’jaligining va aholining qo’shimcha aylanma
mablag’larga bo’lgan ehtiyojini qondiradi, pullarni kapitalga aylanishiga yordam beradi.
Banklar mablag’larni jalb qilish imkoniyatlari chegaralangan bo’lib, barcha mamlakatlarda
bu jarayon Markaziy bank tomonidan tartibga solinib turadi. Jalb qilingan mablag’lar
tijorat banklari kredit resurslarining asosiy qismini tashkil qiladi. O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki bank kapitali bilan jalb qilingan mablag’lar orasidagi
nisbatni bir qator zaruriy me'yorlar yordamida tartibga soladi. Bu quyindagi normativlar:
kapital
etarliligi, bir kredit oluvchiga to’g’ri keladigan maksimal risk miqdori, aholidan
jalb qilingan depozitlarning maksimal miqdori va boshqalar.
Depozit siyosatiga ta’sir qiluvchi asosiy omillardan biri tijorat banklari
tomonidan muddatli va jamg’arma depozitga to’lanadigan
foiz stavkalarining
shakllantirish hisoblanadi. Bu albatta bankning kredit siyosati bilan birgalikda ishlab
chiqiladi. Tijorat banklari depozit siyosatiga ta’sir qiluvchi ikkinchi omil Markaziy
bankning majburiy zahira siyosati hisoblanadi. Majburiy zahira stavkasining o’zgarishi
bank resurslari likvidligiga ham ta’sir o’tkazadi. Hozirgi kunda bu stavkalar respublikamiz
bank amaliyotida muddatlarga qarab takomillashtirilgan:
1 yilgacha muddatda – 15%
1 yildan 3 yilgacha muddatda – 12%
3 yildan uzoq muddatga – 10,5%
Bu siyosatni ishlab chiqilishi ustidan bevosita Markaziy bank o’z nazoratini amalga
oshiradi.
Jalb qilingan mablag’larni asosiy qismini depozitlar tashkil qiladi. Banklarda
maksadlarni amalga oshirish uchun pul mablag’larini qo’yilmalarga
jalb qilish
operasiyalari depozit operasiyalari deyiladi. Depozitlar faqatgina omonatchiga emas, shu
bilan birga bankka ham manfaatlidir. Ko’pgina depozitlar orqali bankning ssuda kapitali
shakllanadi, keyinchalik esa bank turli xo’jalik sohalarini qulay shartlar asosida
kreditlaydi. Depozit va kredit foizlari orasidagi farq bo’sh pul mablag’larini jalb qilish va
ssuda kapitalini joylashtirish borasidagi bank marjasi (mukofoti) bo’lib hisoblanadi.
Bankning “Oltin qoidasi”ga ko’ra, bank moliyaviy talablarining
hajmi va muddati bank
majburiyatlari miqdori va muddatiga mos kelishi kerak. Bu qoidaga rioya qilib, banklar
joriy hisobraqamlar bo’yicha qoldiqlarni kredit resursi sifatida ishlata olmaydilar, chunki
mijozlar ularni hohlagan vaqtda talab qilib olishlari mumkin. Va’holanki, mijozlar, odatda,
276
o’z mablag’larining hammasini birdaniga olishmaydi, shuning uchun, bankning naqd pul
zahirasi omonatlarga nisbatan shakllanadi.
Bankning o’z mablag’lari deganda, ustav fondidan tashqari moliyaviy
barqarorlikni, xo’jalik faoliyatini ta’minlash maqsadida tashkil qilingan turli jamg’armalar,
joriy va o’tgan yildagi faoliyat natijasidan olingan sof foydani tushunish kerak.
Bank kapitalining shakllanishi va uning har yili
oshirib borilishi nafaqat
akkumulatsiya mexanizmi, balki bankning boshqa operatsiyalari shuningdek nufuzi,
banlararo raqobatbardoshligi, mijozlarning ishonchini qozonishi
va inqirozlarga chidamli
bo’lishi uchun xizmat qiladi. “Kapitalning yetraliligi” termini bankning ishonchliligini va
riskni bajarish darajasini aniqlaydi. Bu yerda yetarlilik tamoyili kelib chiqadi: o’z kapitali
hajmi risk bo’yicha hisoblangan aktivlar hajmiga mos kelishi kerak.
Bunda kapitalning riskka tortilgan aktivlar miqdoriga nisbatan bank kapitali sifatida
olinadi. O’zbekiston respublikasi tijorat banklariga qo’yilgan kapital yetalilik darajasi
Bazel qo’mitasi talablaridan biroz farq qilib, respublikamiz tijorat banklarining o’ziga
xosligidan kelib chiqqan holda belgilangan. Markaziy bankning 2000-yil 26-apreldagi
422-sonli nizomiga muvofiq bank umumiy kapitali yetarlilik darajasi minimal miqdori 10
foiz, asosiy kapital yetarlilik darajasi minimal miqdori 5 foizni tashkil qiladi. Bankning
ustav kapitalidan tashqari qo’shimcha kapital, taqsimlanmagan foyda kabi o’z mablag’lari
jalb qilingan mablag’lar miqdorining va sifatining oshishiga bevosita ta’sir qiladi.
O’zbekistonda banklarning moliyaviy barqarorligini
oshirish va mustahkamlash
borasida ko’rilgan chora tadbirlar natijasida tijorat banklarining umumiy kapitali 2010-
yilda 4 trillion 100 milliard so’mga yetgan. Shu yili banklar kapitalining yetarlilik darajasi
23,4 foizni tashkil etgan va Bazel qo’mitasining banklar kapitalining yetarlilik darajasi
minimal miqdoridan qariyb uch barobar ko’pdir.
68
Tijorat banklari tomonidan jismoniy va
yuridik shaxslarning pul mablag’larini bankka jalb qilish bilan bog’liq operatsiyalar
depozit operatsiyalari deyiladi. Bu operatsiyalar yordamida tijorat banklari passivlarining
qariyb 90 foizini tashkil qilib oladilar. Ularning asosiy qismini talab qilib olinguncha
depozitalar tashkil qiladi. Qolgan qismi esa muddatli va jamg’arma depozitlariga
tegishlidir.
Tijorat banklari resurs bazasi ya’ni o’z va jalb qilib olingan mablag’lari birgalikda
bozor iqtisodiyoti sharoitidagi o’ziga xos shakllangan
kredit mexanizmining
akkumulatsiya mexanizmi asosiy elementlari bo’lib hisoblanadi. Bu elementlarning har
birining rivojlanishi va ko’payishi kelajakda rejalashtirilgan kreditning manbasi bo’lib
xizmat qiladi. Tijorat banklari resurslar bazasini yanada to’liqroq aniqlashtirish maqsadida
yuqorida rasmda keltirilgan. “
Do'stlaringiz bilan baham: 
